Onze Taal. Jaargang 66

[p. 9]

Vraag en antwoord
Taaladviesdienst

● Of of?

? Mag ik in de zin Ik weet niet of ik moet vertrekken of of ik het haar moet uitleggen het derde of schrappen?

! Nee, liever niet. Twee keer of na elkaar is lelijk, maar één van de twee schrappen is geen goede oplossing. In Ik weet niet of ik moet vertrekken of ik het haar moet uitleggen, mist de kritische lezer een voegwoord. U kunt beter het derde of vervangen door dat: Ik weet niet of ik moet vertrekken of dat ik het haar moet uitleggen.

In de zin die u ons voorlegt, zijn het eerste en het derde of onderschikkende voegwoorden: ze leiden bijzinnen in. Ik weet niet is de hoofdzin; of ik moet vertrekken en of ik het haar moet uitleggen zijn twee nevengeschikte bijzinnen. Het tweede of in de zin is nevenschikkend: het zet de mogelijkheden vertrekken en uitleggen tegenover elkaar. Volgens de Algemene Nederlandse Spraakkunst kunnen we bij zo'n nevenschikking van twee door of ingeleide bijzinnen herhaling van of het best vermijden. Het derde voegwoord of wordt dan vervangen door dat: Ik weet niet of ik moet vertrekken of dat ik het haar moet uitleggen.

Ik weet niet of ik moet vertrekken of het haar moet uitleggen is ook mogelijk; we trekken of ik dan samen. Deze zin leest nog gemakkelijker.

● Dezer dagen

? Heeft dezer dagen betrekking op de toekomst of op het verleden?

! Dezer dagen kan volgens de meeste hedendaagse naslagwerken binnenkort én onlangs betekenen. In de meeste contexten zal deze dubbelzinnigheid geen problemen opleveren. Ik neem dezer dagen contact met u op verwijst naar de toekomst; Ik heb dezer dagen uw brief ontvangen heeft duidelijk betrekking op het verleden. Een jongere variant van deze uitdrukking is een dezer dagen, die alleen ‘binnenkort’ betekent. Sommige (strenge) naslagwerken keuren een dezer dagen af; het zou een gallicisme zijn. De recente woordenboeken hebben echter geen aanmerkingen op een dezer dagen; u kunt deze uitdrukking gerust gebruiken. Renkema stelt in zijn Schrijfwijzer (1995) voor om een dezer dagen in de betekenis ‘binnenkort’ te gebruiken, en dezer dagen in de betekenis ‘onlangs’. Het voordeel hiervan is duidelijk: betekenisverwarring is uitgesloten.

● Veel gespin, weinig wol

? Laatst dacht ik de uitkomst van een bespreking bondig samen te vatten met: ‘Veel gespin maar weinig wol’. Mijn collega's lachten mij uit: volgens hen is het ‘Veel geschreeuw maar weinig wol’. Ik vind dat helemaal niet logisch. Wat heeft schreeuwen nu met wol te maken?

! U bent niet de enige die deze vergissing maakt; met gespin lijkt deze zegswijze veel logischer. Toch is (nog steeds) alleen geschreeuw goed. De volledige zegswijze luidt namelijk: ‘Veel geschreeuw en weinig wol, zei de duivel, en hij schoor zijn varken.’ Het tweede deel van de uitdrukking wordt niet vaak gebruikt. Huizinga vermoedt in zijn Spreekwoorden en gezegden dat de uitdrukking ontleend is aan een oud Engels toneelspel, getiteld David en Abigaël, waarin de duivel, die in dat stuk voor harlekijn speelt, een varken scheert. Het varken gaat geweldig tekeer, waarop de duivel zegt: ‘Here's a great cry, and but a little wool.’ In het Woordenboek der Nederlandsche Taal wordt deze verklaring tegengesproken; de zegswijze bestaat al lange tijd in vele Germaanse en Romaanse talen. Stoett bevestigt dit laatste in zijn Nederlandse spreekwoorden en gezegden.

U kunt trouwens ook ‘Veel gescheer en weinig wol’ zeggen; deze zegswijze (oorspronkelijk gebruikt in Zuid-Nederland) zou wél direct aan uw behoefte aan logica tegemoetkomen. Het is niet zeker of dit een variant is van ‘Veel geschreeuw en weinig wol’; het kan ook een oorspronkelijk gezegde zijn.

● Vatchirurg?

? Volgens mij betekent vaat ‘afwas’ en vat onder andere ‘bloedvat’. Hoe komt het dan dat we spreken van een vaatchirurg en niet van een vatchirurg?

! U hebt gelijk dat vaat in de betekenis ‘bloedvat’ niet los voorkomt. Maar als eerste lid van samenstellingen kan het wél deze betekenis hebben (bijvoorbeeld in vaataandoening, hart- en vaatziekten en vaatchirurg). Het Woordenboek der Nederlandsche Taal noemt vaat- ‘de stamvorm [= de vorm zonder voor- of achtervoegsels] van het meervoud vaten’. Een vaatchirurg houdt zich dus wel degelijk bezig met (bloed)vaten.

Een vraag die overblijft is: moeten we vaat-, omdat het de stamvorm is van het meervoud vaten, hier ook opvatten als een meervoud? Wij denken van niet. Vaat- heeft zijn lange klinker waarschijnlijk wel aan het meervoud ontleend; hetzelfde is immers het geval in bijvoorbeeld stedebouw (volgens de nieuwe spelling stedenbouw) en scheepsdek. En in deze samenstellingen is niet noodzakelijk sprake van meer steden en schepen. Wij vatten vaat- daarom ook op als een (bijzonder) enkelvoud.

● Talibaan

? De laatste tijd zijn de Talibaan (een streng islamitische groepering in Afghanistan) vaak in het nieuws. Is het woord Talibaan een enkelvoud of een meervoud?

! Een meervoud. Talibaan komt (nog) niet voor in de naslagwerken. Van een islamdeskundige vernamen wij dat het woord talib ‘theologiestudent’ betekent. Talib is een Arabisch woord, dat in het Perzisch is terechtgekomen. Het Perzisch heeft twee meervoudsuitgangen: -an en -ha. De uitgang -an wordt vaak gebruikt om het meervoud van persoonsaanduidingen te vormen. Zo ook in taliba(a)n (in het Perzisch schrijft men één a, maar die wordt uitgesproken als een lange aa).

Eén lid van deze groepering zouden we eigenlijk een Talib moeten noemen, maar in het Nederlands spreken we van een lid van de Talibaan.