Onze Taal. Jaargang 64

Van woord tot woord
Marlies Philippa

Olifant

In de Europese schaaktraditie werd van meet af aan de olifant als loper gebruikt. Het Arabische woord voor ‘olifant’ is fīl, en met het bepaald lidwoord erbij al-fīl. Via het Spaans kwam deze benaming voor het schaakstuk in het Oudprovençaals terecht als alfi en in het Oudfrans als alfin, dat zich later ontwikkelde tot aufin. Dat de slot-l een -n is geworden is niet zo vreemd: beide medeklinkers liggen fonetisch gezien dicht bij elkaar en kunnen bij ontlening gemakkelijk elkaars plaats innemen.

Daarna moet er volksetymologie zijn opgetreden. Bij een koning en een koningin hoorde een hofnar, waarvoor men het woord fou kende, dat zich ontwikkeld had uit het Latijnse follis ‘ballon’. De benaming aufin voor het schaakstuk was qua betekenis ondoorzichtig en werd dus vervangen door fou, dat er wel een beetje op leek.

Bij ons en in Duitsland is het een beetje anders gelopen: de olifant is er via ridder/ruiter tot loper/Läufer geworden. Intussen heeft ook het uiterlijk van het schaakstuk verandering ondergaan. Het inkepinkje dat er tegenwoordig nog in zit, is de gestileerde vorm van de scheiding tussen de twee olifantetanden die in de plaats waren gekomen van een volledig olifantsbeeldje. In Engeland riepen die tanden de associatie op met een bisschopsmijter. In de middeleeuwen speelde de bisschop zo'n belangrijke rol dat hij altijd naast de koning mocht zitten, en dat gebeurde vanaf de vijftiende eeuw ook bij het schaakspel: de olifant werd bisschop.

● Elpendier

Het Arabische woord voor ‘olifant’ is etymologisch gezien met het onze verwant. Wij hebben onze olifant (het dier en het ivoor) al in de dertiende eeuw aan het Frans ontleend. Daar kende men de weinig gebruikte vorm elephant naast de veel populairdere variant oliphant/olifant. Vanaf de zestiende eeuw gaf men de voorkeur aan éléphant. Via het Latijnse elephantus komt het woord uit het Griekse eléphās ‘olifantetand, ivoor’. Het eerste deel van ons elpenbeen ‘ivoor’ stamt rechtstreeks uit het middeleeuwse Latijn. Men noemde een olifant in de middeleeuwen ook wel elpendier.

In het Grieks is eléphās niet inheems. Het moet een leenwoord zijn. Het tweede deel -éph(as) herinnert evenals het begin van het Latijnse eb-ur - waaruit ons ivoor is ontstaan - aan het Egyptische ābu (Koptisch ebou) ‘olifant, ivoor’; het eerste deel el- vinden we terug in het Hamitische elu ‘olifant’. Het Hamitische woord kreeg in het Egyptisch het lidwoord p- en uit de combinatie heeft zich in het Perzisch pīl en in het Arabisch (dat de p niet kent) fīl ontwikkeld.

● Zotte boer?

In enkele Zuidnederlandse dialecten is gek of zot de benaming voor de boer uit het kaartspel. De vraag is hoe men daaraan komt. Vond men - ook hier - dat er bij de heer (koning) en de dame (koningin) een nar hoorde of is er een verband met de joker? Onlangs hoorde ik de hypothese dat het een vertaling zou kunnen zijn van de fou, de verbasterde olifant die we bij het schaakspel hebben leren kennen. Schaak- en kaartspel hebben veel met elkaar gemeen (de pionnen komen overeen met de niet-honneurs, enzovoort) en sommigen denken dat het kaartspel van oorsprong een zakschaakspel is geweest.

Als zot/gek ‘kaartenboer’ in die Zuidnederlandse dialecten niet een oorspronkelijk Nederlands woord maar een leenvertaling is, dan moeten er volgens mij Franse gebieden bestaan waar men de boer niet valet, maar fou noemt. Die zijn mij niet bekend. Voor zover ik dat heb kunnen nagaan, is er in het Frans wel een fou in het tarotspel. Maar wat die met de boer te maken zou hebben? Wie weet, weet u meer dan ik. Dat zou ik dan graag van u horen.