Onze Taal. Jaargang 64

[p. 261]

[Nummer 11]

[p. 263]

Jajem, tinnef, kinnesinne
Jiddische leenwoorden in het Nederlands
Floor Loeb-Diehl - docente Nederlands als Tweede Taal, Wageningen; studente Algemene Taalwetenschap, KU Nijmegen

‘Ik heb mazzel gehad.’ ‘Het was maar een geintje.’ ‘Mijn rekenmachine is gejat.’ Het Nederlands is doorspekt met Jiddische leenwoorden, al worden die door hoe langer hoe minder mensen als zodanig herkend. Uit een onderzoek van de universiteit van Nijmegen blijkt dat Nederlandse jongeren ook de betekenis van Jiddische woorden vaak niet kennen.

Het Jiddisch, de taal van Hde joden uit Midden- en Oost-Europa, is ongeveer duizend jaar geleden in Duitsland ontstaan. Het wordt nu nog door zo'n vier miljoen mensen gesproken. Het Jiddisch bestaat voor 70-75% uit Duitse, voor 15-20% uit Hebreeuwse en voor 10-15% uit Slavische elementen. Opmerkelijk is dat de meeste Jiddische leenwoorden in het Nederlands van Hebreeuwse herkomst zijn, terwijl die Hebreeuwse elementen maar een klein percentage vormen van de totale Jiddische woordenschat. Waarschijnlijk lijken die Jiddisch-Duitse woorden (schnabbelen, kift) te veel op Nederlandse woorden en missen ze daardoor de beoogde expressieve kracht waar deze leenwoorden hun populariteit doorgaans aan te danken hebben.

● Poging tot uitbanning

In Nederland werd het Jiddisch vanaf ongeveer 1650 tot ongeveer 1900 door joodse immigranten uit Midden- en Oost-Europa gesproken. Van twee kanten heeft men geprobeerd in Nederland het Jiddisch uit te bannen. Van joodse zijde propageerde men het klassiek-Hebreeuws in plaats van het Jiddisch, en van Nederlandse kant werd er, vooral onder het bewind van koning Willem I, in de eerste helft van de vorige eeuw, alles aan gedaan om in het joodse onderwijs het Nederlands in te voeren. Er werden strenge eisen gesteld aan joodse leerkrachten. Zij konden alleen een aanstelling krijgen als ze het Nederlands beheersten, en ze waren verplicht om in het Nederlands te onderwijzen. Aan het eind van de negentiende eeuw gingen in de synagogen de rabbijnen in het Nederlands preken. Tot aan de Tweede Wereldoorlog bleven er in het dagelijkse joodse leven talrijke Jiddische woorden en uitdrukkingen in gebruik.

● Marskramers

Jiddische woorden zijn op twee manieren in het Nederlands terechtgekomen. Ten eerste was er een directe overdracht van woorden via de handel. Heitje, joetje, meier, jouker (‘duur’) en tinnef (‘slechte koopwaar’) zijn daar de getuigen van. De Jiddisch-sprekenden in Nederland waren veelal marktkooplieden, marskramers, veehandelaren en winkeliers. Dit zijn beroepen die veel communicatie vereisen, waardoor er gemakkelijk taalcontact en taalbeïnvloeding konden optreden. Ten tweede zijn Jiddische woorden via het Bargoens in het Nederlands

Kalletje betekent in het Jiddisch ‘bruidje’, maar in het Bargoens en het Nederlands ‘hoer’.

Jongeren zijn niet meer zo bekend met Jiddische leenwoorden. Maar in het begin van de jaren tachtig ging Veronica (‘je bent jong en je wilt wat’) er nog van uit dat het woord joet de doelgroep wel zou aanspreken.

terechtgekomen. In het Bargoens, en van daaruit in het Nederlands, hebben de Jiddische leenwoorden een negatievere betekenis gekregen dan ze oorspronkelijk in het Jiddisch en Hebreeuws hadden. Zo betekent kalletje in het Jiddisch ‘bruidje’, maar in het Bargoens en het Nederlands ‘hoer’. Ook bajes en penoze hebben in het Jiddisch en Hebreeuws een positievere betekenis: ‘huis’ en ‘levensonderhoud’ in plaats van ‘gevangenis’ en ‘onderwereld’.

De woorden uit de handel werden direct uit het Jiddisch geleend als nieuwe woorden. Via het Bargoens zijn de woorden geleend met een negatief prestige (die zijn lekker stoer!).

[p. 264]

TURKS EN MAROKKAANS ALS JIDDSCH?
Hebben de huidige minderheidstalen in Nederland, zoals het Turks en Marokkaans, nu de toekomst als mogelijke leveranciers van leenwoorden? Het lijkt mij niet waarschijnlijk dat ze de status van het Jiddisch zullen evenaren. De omstandigheden van de sprekers van het Jiddisch enerzijds en van de sprekers van het Turks en Marokkaans anderzijds verschillen onder andere door de beroepen van de sprekers van deze talen. De Jiddisch-sprekenden oefenden beroepen uit waarbij communicatie vereist was. De eerste Turken en Marokkanen werkten als ongeschoolde arbeiders in fabrieken, waar ze nauwelijks hoefden te communiceren. Bovendien vond het joodse onderwijs van ongeveer 1650 tot 1850 grotendeels in het Jiddisch plaats. Er was dus voor joden niet zoveel kans om Nederlands te leren, en zo bleef het Jiddisch als minderheidstaal lang bestaan. De tweede en derde generatie Turken en Marokkanen volgen echter Nederlands onderwijs. Het Turks en Marokkaans zullen minder lang gehandhaafd blijven en zullen daardoor waarschijnlijk minder invloed hebben op het Nederlands.

Woorden met een sterke expressie zijn zowel uit het Jiddisch als via het Bargoens geleend. Vanuit de ‘jongenstaal’ (straattaal) werden ze door andere taalgebruikers van het Nederlands overgenomen.

Deze leenwoorden worden door Nederlanders gebruikt alsof het Nederlandse woorden zijn: ze worden vervoegd, hebben een meervoud en een verkleinwoord en er kunnen samenstellingen mee gemaakt worden op de manier waarop dat ook met Nederlandse werkwoorden, zelfstandige naamwoorden en bijvoeglijke naamwoorden gebeurt: gejat, joetjes, bajesklant, ongein, geinig, enzovoort.

● Pleite

Hoe staat het nu, na de Tweede Wereldoorlog, met de bekendheid van Jiddische woorden? Uit een onderzoek dat ik gedaan heb onder vijftig proefpersonen blijkt dat mensen jonger dan dertig jaar veel minder Jiddische leenwoorden kennen dan ouderen. De meeste jongeren kennen bijvoorbeeld de woorden goochem, ponem (porem), geteisem, jajem, sjofel, kinnesinne, penoze en tinnef niet meer. Bovendien weten de jongeren veel minder vaak dat het om leenwoorden gaat.

Hoe valt dit te verklaren? Sinds we Jiddische woorden lenen (rond 1900), hebben zich twee tegengestelde processen afgespeeld. Een groot aantal leenwoorden voldeed na verloop van tijd niet meer, werd vervangen of raakte in onbruik, een klein deel raakte echter steeds meer ingeburgerd, zodat men geen verschil meer voelde tussen ‘eigen’ woorden en leenwoorden. Veel deelnemers aan het onderzoek verbaasden zich erover dat gewone, alledaagse woorden als smoesje en stiekem leenwoorden uit het Jiddisch bleken te zijn.

De Jiddische leenwoorden die nog volop in gebruik zijn - voornamelijk in de spreektaal - hebben in het Nederlands een iets andere betekenis dan de oorspronkelijke: geintje (oorspronkelijk ‘gunst’) betekent ‘grapje’, lef (oorspronkelijk ‘hart’) staat voor ‘moed’ en stiekem (oorspronkelijk ‘stilte’) is ‘heimelijk’. Uiteindelijk zullen Jiddische woorden steeds minder als zodanig herkend worden.

Test uw kennis van Jiddische woorden in het Nederlands! Kent u de betekenis van deze 25 woorden?

1 bezolletje	1 koopje
2 dalles	2 armoede
3 emmes	3 inderdaad, echt; leuk
4 gannef	4 dief
5 (g)asjeweine	5 verdwenen
6 gabber	6 kameraad, maat
7 gesjochten	7 arm, de dupe
8 gis	8 slim
9 gotspe	9 brutaliteit
10 (h)achelen	10 eten
11 ibbel	11 misselijk, kriegel
12 joetje	12 tientje
13 kinnesinne	13 jaloezie
14 majem	14 water
15 meier	15 honderd gulden
16 nebbisj	16 niets, mis; ook uitroep van medelijden
17 oetsen	17 foppen
18 ponem	18 gezicht
19 poter	19 weg, kwijt
20 schnorder	20 venter
21 sikker	21 dronken
22 sjikse	22 niet-joods
23 temeie	23 hoer
24 toges	24 achterwerk
25 treife	25 onrein, niet koosjer

Onderstaande tekst van dr. K. Bakker uit Oegstgeest bevat negentig woorden en uitdrukkingen die het Nederlands ontleend heeft aan het Jiddisch of Hebreeuws. Kunt u het verhaal nog volgen?

Sores

Sam, mijn toffe gabber, zit in de sores. Eigenlijk is het wel een gisse vent met lef. Nu dacht-ie goochem te wezen door naast zijn gesjacher in de ramsj 's avonds te gaan schnabbelen als pianist in een café in Mokum voor een meier per avond. Maar die gannef had geen mazzel! Je moet toch wel mesjoche zijn om voor de gein zoiets te proberen als je niet goed speelt! Het werd natuurlijk een sof. Z'n baas wilde hem natuurlijk niet besjollemen, en gooide hem eruit. Daarbij kwam-ie hard op z'n toges terecht. Om zichzelf te troosten gapte-ie een fles jajem en zette zich stiekem aan het sjaskelen tot die fles leeg was. Dat bleef dus niet bij een keiltje!

Die jajem was bepaald niet koosjer; het bleek tinnef en daardoor werd-ie al gauw behoorlijk sikker en stond hij nogal onvast op z'n poten. Daardoor flikkerde-ie in de majem. Hij ging bijna asjeweine. Maar die gozers van de politie haalden hem uit de gracht. In de jatten van die smerissen vallen was een makke voor zo'n sjofele schlemiel. Hij probeerde ze eerst wijs te maken dat alles kits was, maar louw loene, hij gokte mis want ze trapten niet in zijn smoes. Attenoje, toen werd-ie kwaad! Hij was niet pages, kon z'n jatten niet thuishouden en sloeg een sjotrem op z'n ponem. Dat was natuurlijk behoorlijk mies. Er kwam een hoop jeile van en hij belandde in de bajes.

Hij probeerde het befgajes een beetje te sjoemelen, maar moest van de rechter twee weken in de tofes. En

[p. 265]

Mijn gabber dacht ‘die olmse piechem kan me de bout hachelen’ en gaf geen sjoege.

nou zit-ie daar dus in de dalles, tussen al dat gajes en schorem uit de penose! Hij voelde zich behoorlijk ibbel: alles leek kapoeres. Straks komt-ie eruit en dan gaat-ie nog pleite ook, want twee weken verdient-ie geen sjoof, geen poser. Z'n handel was pote. Straks moet-ie nog gaan schnorren. Bepaald niet jofel, net op het moment dat je wilt gaan trouwen en je kalletje zich afpeigert voor de uitzet. Nog een geluk dat-ie geen koters heeft! Hij was echt de gesjochten jongen, en zijn bruiloft was voorlopig versjteerd. Ik had echt rachmones. Het is een toffe knul; hij is zeker geen mien die een beetje gaat pezen bij een of andere temeie. En dan komt er zo'n lapzwans van een geestelijke langs voor het geteisem, een echte wijgoocheme toffelemoon. Mijn gabber dacht ‘die olmse piechem kan me de bout hachelen’ en gaf geen sjoege, maar nebbisj zeg, die vent bleef maar doorzeiken. Sam is een echte plegiskop en probeerde hem een beetje te oetsen.

Afijn, na twee weken komt-ie eruit en zegt dan dat-ie tot rust is gekomen! Alles is weer kedin! Zo'n gotspe hoor je niet vaak! Voorlopig gaat hij naar z'n eigen spiese, en na zo'n hillig zal hij zich wel even katoen houwen!