Onze Taal. Jaargang 64

[p. 229]

[Nummer 10]

[p. 231]

Ga van dat standpunt af!
De territoriale metafoor in de taal van het meningsverschil
Frans van Eemeren en Rob Grootendorst vakgroep Taalbeheersing, Universiteit van Amsterdam

‘Waar sta jij in deze kwestie?’ Een standpunt kan verheven, laag-bij-de-gronds, gefundeerd, maar ook op drijfzand gebouwd zijn. Wie de woorden en uitdrukkingen inventariseert die in discussies gebruikt worden om kenbaar te maken dat men het wel of niet met elkaar eens is, raakt onder de indruk van de rijkdom aan beeldspraak. Maar soms wordt het woord standpunt wel erg letterlijk genomen.

Een meningsverschil draait altijd om een standpunt en houdt altijd in dat er iemand is die het niet met dit standpunt eens is. Maar wat is precies een standpunt? Een standpunt geeft aan wat iemand ergens van vindt. Synoniemen voor standpunt zijn woorden als mening, oordeel en opinie.

In de vakliteratuur over argumentatie wordt er meestal gemakshalve van uitgegaan dat iedereen wel zo ongeveer weet wat een standpunt is. Een definitie wordt zelden gegeven. De wijze waarop de term gebruikt wordt, sluit stilzwijgend aan bij de woordenboekomschrijving: ‘beschouwingswijze’ of ‘zienswijze’. Ook wij trachten het probleem bij voorkeur te omzeilen. Het volgende moet volstaan: wie een standpunt naar voren brengt, geeft aan dat hij ergens positief of negatief tegenover staat. Zijn standpunt kan betrekking hebben op feiten of gebeurtenissen, maar kan ook een moreel oordeel, een esthetische waardering, een voorspelling of een aanbeveling inhouden.

● Betwist grondgebied

Ergens positief of negatief tegenover staan moet natuurlijk niet letterlijk worden opgevat: net zomin als het voor het hebben van een zienswijze vereist is dat je op een bepaalde manier uit je ogen kijkt, hoef je voor het innemen van een standpunt op een bepaalde positie te gaan staan. In beide gevallen is er, ook al zijn we ons daarvan doorgaans niet bewust, sprake van een metafoor. Iemands zienswijze of standpunt wordt beschouwd als een manier van kijken naar iets wat zich buiten hemzelf bevindt, dan wel voorgesteld als een positie in een driedimensionale ruimte. De ‘visuele’ metafoor klinkt ook door in synoniemen zoals kijk, visie en oog- of gezichtspunt; de ‘territoriale’ metafoor in opstelling, positie en stelling. Beide metaforen vinden hun oorsprong in een betekenis van het woord standpunt die in Van Dale als eerste wordt gegeven: ‘plek waar men staat of zich bevindt’, met als toevoeging: ‘met name om iets waar te nemen’. De betekenis

Op een beweeglijk standpunt sta je het sterkst.
(Jules Deelder, Euforismen, 1991)

‘zienswijze’ komt bij Van Dale in derde instantie aan bod: ‘punt waarop men staat bij het beschouwen van een zaak, [...] (vandaar) zienswijs’.

In een bekend Amerikaans leerboek over debatteren en discussiëren uit de jaren zestig wordt de territoriale metafoor aangegrepen om enkele basisbegrippen uit te leggen. Wat een meningsverschil is, wordt bijvoorbeeld duidelijk gemaakt aan de hand van de volgende situatie. Een zekere meneer N. staat op een warme middag in augustus op de bus te wachten. Hij staat op een klein plekje in de schaduw, waar slechts plaats is voor één persoon. Meneer A. komt aanlopen en eist het plekje in de schaduw op, hetgeen meneer N. weigert. Meneer N. en meneer A. hebben dus een verschil van mening over wie er recht heeft op dat plekje. Volgens de auteurs van het leerboek is deze situatie kenmerkend voor meningsverschillen: de ene partij staat, letterlijk of figuurlijk, op een stukje grond, terwijl de andere partij van mening is dat hij daar niet op zou moeten staan. In de plaats van stukje grond kan dan gelezen worden: idee, interpretatie, norm, waarde, enzovoort. Normaal gesproken willen de partijen, anders dan in dit voorbeeld, overigens niet zozeer op elkaars standpunt gaan staan, als wel dat de andere partij van zijn standpunt afstapt.

● Stilstaan is de norm

Ook de verdeling van de bewijslast is volgens dat leerboek met deze metafoor duidelijk gemaakt: wie iemand het recht betwist om ergens te staan, heeft de verplichting om aan te tonen dat die persoon daar niet hoort te staan. De persoon die daar al stond, hoeft niets te bewijzen. Deze laatste toevoeging gaat overigens in tegen de tegenwoordig algemeen aangehangen opvatting dat ook het innemen van een standpunt een verdedigingsplicht met zich meebrengt.

De metafoor van een standpunt als plek waar men staat, wordt in het leerboek letterlijk genomen om enkele theoretische begrippen uit te leg-

[p. 232]

gen, maar in het dagelijks taalgebruik zal niemand deze letterlijke betekenis aanhouden. Toch is de metafoor ook daar heel krachtig werkzaam, blijkens de vele combinaties met het woord standpunt die op de oorspronkelijke betekenis gebaseerd zijn. Wie wil weten wat iemand ergens van vindt, kan bijvoorbeeld vragen: ‘Hoe sta jij ertegenover?’ of ‘Waar sta jij in deze kwestie?’ Uit het antwoord blijkt dan welk standpunt de toegesprokene inneemt of op welk standpunt hij staat, zich plaatst of zich stelt. En wie geen standpunt wil innemen, houdt zich op de vlakte.

‘Staan’ lijkt overigens verbonden te zijn met een hoge mate van zekerheid: iets stáát vast, buiten kijf of als een paal boven water. Er is dan ook niet altijd sprake van staan. Als de spreker enige twijfel heeft, lígt het hoogstens in de rede of hángt het er nog om. En wie gaat uitleggen wat hij ergens van vindt, kan zeggen: ‘Het zít namelijk zo.’

Het veranderen van standpunt wordt vaak voorgesteld als het innemen van een andere positie: men gaat, draait of slaat om - en wie dat te vaak doet, is een draaikont of draaitol. Stilstaan is kennelijk de norm.

Ook kwalitatieve oordelen over

Een standpunt is ook een..
assertie	oordeel
attitude	opinie
bewering	opstelling
claim	opvatting
denkbeeld	overtuiging
dunk	positie
gedachte	propositie
gezichtspunt	stelling
houding	stellingname
idee	theorema
kijk	theorie
maxime	these
mening	uitspraak
meningsuiting	visie
oogpunt	zienswijze

standpunten zijn soms gekoppeld aan een ruimtelijke situering van de positie die iemand inneemt. Een positieve waardering is dan verbonden met het innemen van een (letterlijk) hoge positie, een negatieve waardering met een (letterlijk) lage: een verheven standpunt is mooi, een laag-bij-de-gronds standpunt is daarentegen niet zo best. Maar het standpunt mag ook weer niet te hoog uitkomen, want dan is het uit de lucht gegrepen of zweverig en loopt degene die het standpunt aanhangt met zijn hoofd in de wolken.

En niet alles wat dicht bij de grond blijft, is verkeerd, want een solide standpunt is gefundeerd of gegrond en goed onderbouwd en niet op drijfzand gebouwd. Het is goed om met beide benen op de grond te staan, want wie geen been (of poot) heeft om op te staan, kan ook niet voet bij stuk houden.

● Discussie is oorlog

Als een standpunt in twijfel wordt getrokken, ontstaat er een meningsverschil en gaat de metafoor van een plek waar men staat vaak ongemerkt over in de metafoor van strijd of oorlog. Dat is niet verwonderlijk, want oorlogen worden vaak gevoerd om territoriale aanspraken: wie mag waar staan? Wie het niet eens is met het standpunt dat zijn opponent inneemt, zal proberen dit te ondermijnen of te ondergraven. Als we standpunt even door het synonieme stelling vervangen, wordt dit nog duidelijker. Een van de betekenissen van stelling is volgens Van Dale: ‘standplaats, terrein door een legermacht of een onderdeel daarvan ingenomen, geschikt om aan te vallen of zich te verdedigen’.

Wie eenmaal in termen van aanvallen en verdedigen denkt, spreekt ook gemakkelijk over discussianten als in een woordenstrijd verwikkelde kemphanen, die hun conflict met elkaar uitvechten door stelling te nemen, niet alles zonder slag of stoot te aanvaarden, hun tegenstander met argumenten te bestoken, hem desnoods onderuit te halen, zodat hij in het zand bijt, dus het veld moet ruimen en zijzelf victorie kunnen kraaien. De rij oorlogszuchtige termen die in de context van een meningsverschil kunnen worden gebruikt, is schier onafzienbaar.

Net zoals er op vele manieren over standpunten gepraat kan worden zonder er stukjes grond bij te halen, zijn er ook vreedzamer metaforen voor het bespreken van een meningsverschil. Een discussie kan bijvoorbeeld ook worden voorgesteld als een reis: als het goed gaat, zit men op het juiste spoor; als het fout gaat draait de discussie in een cirkel rond, ontspoort de discussie of raakt men zelfs op dood spoor. De gesprekspartners kunnen daarbij een heel eind met elkaar meegaan of juist helemaal niet. Een andere metafoor is die van de meer

[p. 233]

of minder solide constructie. Een betoog kan goed doortimmerd zijn, tegen een stootje kunnen en als een huis staan, maar ook als los zand aan elkaar hangen. En een redenering kan ijzersterk zijn, maar ook aan alle kanten rammelen.

Kortom: bij het spreken over het oplossen van meningsverschillen over standpunten vervalt men gemakkelijk van de ene metafoor in de

Een wiel, dat draait. Ik niet, ik stuntel op twee benen en noem dat Lopen, Gaan. Sta ik toevallig stil, dan heet dat het standpunt dat ik inneem.
(J.A. Emmens, Autobiografisch woordenboek, 1963)

andere. Helaas worden de metaforen in de praktijk nogal eens door elkaar gehaald.

Eind van dit jaar verschijnt van de auteurs bij uitgeverij Contact Waar slaat dat nou weer op? De taal van het meningsverschil, een inventarisatie van woorden en uitdrukkingen die in betogen en discussies gebruikt worden.