Onze Taal. Jaargang 64

[p. 160]

Van woord tot woord
Marlies Philippa

-ingvissen

Vlaggetjesdag: een feestelijk gepavoiseerde vissersvloot wordt geschouwd. Dat alles ter ere van de haring. Juni is de maand van de groene haring, ons nationale gerecht bij uitstek. Nergens anders eet men de haring als in Nederland.

De vis komt natuurlijk ook elders voor, maar de naam haring alleen in het Westgermaans, in diverse varianten uiteraard. Zo kent het Fries hjerring, het Duits Hering en het Engels herring. Een gewone vis met een onverklaarde naam. Het enige wat duidelijk is, is het tweede deel: het achtervoegsel -ing, dat aanvankelijk de betekenis had ‘behorend bij het door het grondwoord uitgedrukte’. Zo was een koning iemand die behoorde tot, die een afstammeling was van de goddelijke kunne, het goddelijke geslacht. Maar wat moeten we aan met haar-, het grondwoord van haring?

● Van haring tot bokking

Sommige etymologen denken dat haar te maken heeft met de betekenis ‘graten’, maar de haring is niet zo graterig. Anderen gaan uit van heer ‘leger’, omdat hij in grote scholen zwemt. Weer anderen zien een verband met het Oudengelse haar ‘grauwwit, oud’, dat in het Nieuwengels hoar ‘grijs, eerbiedwaardig’ is geworden en dat in het Duits voorkomt als hehr ‘verheven’. Hier zou dus een verband bestaan met de kleur. De laatste verklaring brengt het woord in verband met het Latijnse procerus ‘slank’. Geen enkele van deze vier hypotheses is overtuigend.

Haring is een oud woord dat al in het Latijn van de 3de eeuw als aringus en in dat van de 6de eeuw als haringus opgenomen is. In het Oudprovençaals ontwikkelde het zich tot arenc en in het Italiaans tot aringa. Het Franse hareng stamt van het Frankische haring. Het Frans is weliswaar net als het Provençaals en het Italiaans een Romaanse taal, dus ontstaan uit het Latijn, maar omdat de Germaanse Franken in dat Franstalige gebied gewoond hebben (vandaar Frank-rijk), bevat het ook veel Germaanse woorden.

Gerookt verandert de haring in bokking. Men vermoedt dat de naam bokking te maken heeft met de kwalijke geur die de vis verspreidt. Die zou lijken op de stank van een bok! Zo zegt de etymoloog Kiliaan in zijn beroemde boek uit 1599 dat bokking een afleiding is van bok en wel a foedo odore (‘vanwege de verschrikkelijke geur’). In het Middelnederlands kende men naast bocking de vorm bucking. Dit werd in het Middelhoogduits ontleend als bückinc, waaruit aan het eind van de vijftiende eeuw Bückling ontstond. -inc/-ing werd vervangen door het ook in onze taal bestaande achtervoegsel -ling. Overigens is -ling zelf ontstaan uit -ing door herinterpretatie, door het verleggen van de lettergreepgrens. Woorden op -ing, zoals edel-ing en Karol-ing, werden opgevat als ede-ling en Karo-ling, als woorden op -ling dus.

● Andere vissen op -ing

Haring en bokking zijn niet de enige vissenamen met het achtervoegsel -ing. We hebben ook nog de paling, de spiering en de wijting. En de houting natuurlijk. Hoewel, natuurlijk? Deze zalmachtige vis is mij even onbekend als zijn etymologie. Men kan toch nauwelijks aan een afleiding van hout denken. Paling is evenmin erg helder. Er zijn geen varianten in andere talen, zelfs niet in het Fries. Voor een dikke paling - in tegenstelling tot de dunne aal - heeft men vanwege de vormovereenkomst wel aan paal als grondwoord gedacht. Vergezocht. Overigens, is paling eigenlijk wel een -ingvis? In de oudste teksten uit de 13de eeuw komt hij voor als palending en paeldinc. Duisterheid alom dus.

Spiering en wijting lijken wat minder moeilijk te zijn. Wijting is afgeleid van wit en betekent dus ‘witte vis’. In vroeger Nederlands kwam de variant wittingh eveneens voor. Het Engelse whiting is in de 15de eeuw aan het Nederlands ontleend. Ook onze spiering - genoemd naar zijn lange smalle vorm als die van een spier - is een leenwoord geworden in verschillende andere talen. Het Amerikaanse Engels heeft het overgenomen als spearing. Naast spiering is in Nederland spierling ontstaan. Dat woord kwam al in de middeleeuwen in het Schotse Engels terecht als spirling, en vandaaruit in het Frans als éparlan ‘kleine zeevis’ en spirlin ‘zoetwatervis’.

Vlaggetjesdag met schitterend gepavoiseerde boten. De schilden uit Padua, de Pavese schildjes, zijn in de loop van de tijd veranderd in vlaggetjes. Men paveseert of pavoiseert de schepen van de haringvloot al sinds de achttiende eeuw. Vlaggetjesdag is van oorsprong een Vlaardingse traditie.

Vroeger bestond de haringvloot uit houten buizen. In de veertiende eeuw waren dat nog kleine open schuiten, maar in 1416 werd de eerste grote haringbuis gebouwd in Enkhuizen. Buis (Middelnederlands buse) in de betekenis ‘schip’ is via het Franse buse ontleend aan het middeleeuws-Latijnse buza/bucia ‘zeilschip voor vrachttransport’. In Vlaardingen voer de vloot van haringbuizen vroeger op 15 juni uit. De zondag ervoor werd het buisgebed gebeden en zong men de buiszang. En 15 juni was buisjesdag.