Onze Taal. Jaargang 64

[p. 152]

Taal voor techneuten
Willem Hendrikx - communicatietrainer, Hilversum

Technici hebben een moeizame verstandhouding met taal, zo wil de algemene opinie. Gelukkig zijn er ook voor hen boeken die ondersteuning bieden bij het schrijven van rapporten. Een vergelijkend warenonderzoek.

In 1994 verscheen het boek Rapportagetechniek, dat zich vooral richt op schrijvende technici. Daarmee begeeft de uitgave zich op een markt die de afgelopen jaren vooral bediend werd door Helder rapporteren en Handleiding voor technisch schrijven. Welk van deze boeken geeft de technici de beste richtlijnen?

Maar allereerst een andere vraag: waarom zijn er eigenlijk speciaal voor technici geschreven boeken over rapporteren? Rapporteren technici anders dan anderen? Ja natuurlijk, ben je geneigd te antwoorden, technici schrijven immers altijd over techniek! Toch is dit maar ten dele juist. Veel technici schrijven vooral rapporten over marketing, management en organisatie. Daarnaast vind ik dat er - als het om schrijven gaat - uiteindelijk geen wezenlijk verschil bestaat tussen technici en niet-technici. Zeker, tekstopzet en taalgebruik moeten worden aangepast aan het onderwerp, het doel en het lezerspubliek van het rapport, maar geldt dit niet voor alle sectoren binnen de overheid en het bedrijfsleven?

● Rapportagetechniek

Terug naar de drie boeken. Allereerst het jongste: Rapportagetechniek. Het boek is geschreven door medewerkers van de Technische Universiteit Delft, en het bestaat uit vier delen: ‘Schrijfstrategieën’, ‘Tekstopbouw’, ‘Schrijven’ en ‘Visualisering en vormgeving’. De eerste twee delen zijn zonder meer nuttig, al ligt de nadruk daarin iets te veel op haalbaarheidsstudies en ontwerprapporten. Schrijven technici geen beleidsstudies of adviezen?

Adviezen voor het formuleren zijn te vinden in het gedeelte ‘Schrijven’. Zonder overbodig taalkundig jargon worden in twee hoofdstukken de belangrijkste adviezen voor een goede en begrijpelijke schrijfstijl besproken. Veel plezier heb ik beleefd aan de adviezen onder de noemer ‘Technieken op de grens van misleiding’. Hier leert u hoe u relevante informatie in een tekst kunt ‘verstoppen’ of bewust vaag kunt formuleren. Het gedeelte over visualisering en vormgeving beantwoordt de vaak dringende vragen van schrijvers over hoe ze gebruik kunnen maken van grafieken en tabellen en van alle andere mogelijkheden die de tekstverwerker biedt.

Curieus is de bijlage over sollicitatiebrieven; wat is de relatie met rapporteren? Erg te spreken ben ik weer over de goede vormgeving en de aandacht die geschonken is aan de naslagfunctie van het werk: een goede inhoudsopgave, een goed register, duidelijke voorbeelden, en een goed gebruik van tussenkopjes.

Met grote zekerheid beweert Lamers dat door de lijdende vorm de snelheid van begrijpen met 10% afneemt.

● Handleiding voor technisch schrijven

H.A.J.M. Lamers kunnen we rekenen tot de nestors op het gebied van schrijfadviezen over rapportagetechniek. Zijn Handleiding voor technisch schrijven richt zich niet alleen op de schrijver van technische rapporten, maar geeft ook informatie over het schrijven van handleidingen en catalogi.

Het boek geeft naast algemene indelingsprincipes beknopte informatie over een aantal rapportsoorten. De formulering, vaak de grootste bron van ergernis in technische teksten, komt er met krap 25 pagina's bekaaid af. Op deze 25 pagina's wordt de lezer onthaald op wonderlijke adviezen. Onder het kopje ‘Vermijd jargon’ behandelt de Handleiding bijna uitsluitend ambtelijk jargon (ten aanzien van, met betrekking tot, enzovoort), hoewel technici eerder grote gebruikers en misbruikers van vaktaal zijn. Met grote zekerheid beweert de schrijver verder dat door de lijdende vorm de snelheid van begrijpen met 10% afneemt en dat drie woorden tussen lidwoord en zelfstandig naamwoord de begrijpelijkheid zelfs met 100% verminderen. Bij zo veel voorliefde voor de schijnzekerheid van getallen is het dan ook niet verwonderlijk dat de schrijver, anno 1988, met de oude leesbaarheidsformule van Flesch-Douma op de proppen komt en zelfs met een ‘formule Lamers’.

Het voorwoord en de opzet van het boek verraden de gerichtheid op de opleidingspraktijk. Toch zou ik het boek niet graag in een opleiding of training aan mijn studenten voorschrijven. De informatie over rapporteren vind ik te beperkt en te veel puntsgewijs opgesomd.

[p. 153]

Het is alsof een collegedictaat als boek wordt aangeboden. Een duidelijke opbouw in alinea's ontbreekt. De lezer wordt geen hulp geboden met tussenkopjes of accentueringen, en de lay-out van het boek doet chaotisch aan.

● Helder rapporteren

Het boek Helder rapporteren van Peter Nederhoed kent vier onderdelen: over voorbereiding, illustraties, rapportonderdelen en formulering. Het gedeelte over de voorbereiding richt zich sterk op de studiepraktijk, wat bijvoorbeeld tot uiting komt in een hoofdstuk over het ontsluiten van literatuur. Wat aan dit boek vooral opvalt, is de centrale plaats die tabellen en grafieken erin innemen.

In grote lijnen behandelt Helder rapporteren dezelfde onderwerpen als Rapportagetechniek. Een opvallend verschil is dat Rapportagetechniek de schrijftaak vooral benadert vanuit het doel van de schrijver, zoals blijkt uit een hoofdstuk als ‘Overtuigend schrijven’. Helder rapporteren houdt zich meer bij de taalkundige terminologie met hoofdstukken als ‘Zinsbouw’ en ‘Woordgebruik’. Tot slot valt de wat vlakke vormgeving op: er zijn weinig accentueringen, witregels of andere typografische hulpmiddelen die de lezer enige steun bieden.

● Vergelijking

Een complete vergelijking van de drie boeken in dit bestek is niet mogelijk. Daarom heb ik mij beperkt tot vier beoordelingspunten.

	Rapportagetechniek	Handleiding voor technisch schrijven	Helder rapporteren
gebruikersgemak	++	-	+
volledigheid	++	+	++
stijladviezen	++	-	+
vormgeving	+	-	-
(++ = zeer goed, + = goed, - = onvoldoende)

Gebruikersgemak

Is het eerlijk om een boek dat technici behulpzaam moet zijn bij het rapporteren, te beschouwen als een handleiding? Ik denk van wel. De kopers zullen de boeken, behalve als studieboek of handboek, vooral willen gebruiken als ‘manual’, als opzoekboek, dat hen helpt bij problemen met een schrijftaak.

Wat het gebruikersgemak betreft, steekt Rapportagetechniek met kop en schouders boven de andere uit. Zowel de inhoudsopgave als het register is goed te gebruiken en heeft de juiste informatiedichtheid. De lay-out, de illustraties en voorbeelden en de vele tussenkopjes maken het makkelijk om er ook bladerend snel je weg in te vinden. Ook een ‘checklist’ ontbreekt niet. En wat niet onvermeld mag blijven, is het bijgeleverde digitale naslagwerk, dat als een hulpprogramma onder Windows op de pc geïnstalleerd kan worden.

De lezer van Helder rapporteren heeft méér moeite specifieke informatie op te sporen. De inhoudsopgave geeft geen informatie over de subparagrafen, en de vormgeving is niet direct helder te noemen: niet veel tussenkopjes, geen duidelijk aangegeven voorbeelden, enzovoort. Het register maakt het boek gelukkig toch nog redelijk toegankelijk.

In Handleiding voor technisch schrijven staat de vormgeving niet ten dienste van de lezer. Gelukkig biedt de inhoudsopgave nog enig houvast. Het register is hopeloos; wie bijvoorbeeld iets wil weten over het schrijven van inleidingen moet twintig verwijzingen napluizen.

Volledigheid

Het aanbod van onderwerpen is in alle drie de boeken goed te noemen, alleen valt er op sommige onderdelen wel wat aan te merken. Het ene werk schenkt bijvoorbeeld meer aandacht aan een goede alinea-indeling (Rapportagetechniek), een ander richt zich meer op illustraties (Helder rapporteren). In Handleiding voor technisch schrijven komen veel onderwerpen slechts zeer beknopt aan bod.

Stijladviezen

Een koper van een boek over rapportagetechniek zal daarin ook schrijfadviezen op het niveau van de zinsbouw verwachten. Zowel in Rapportagetechniek als in Helder rapporteren wordt de lezer op dit gebied goed bediend. Rapportagetechniek gaat daarbij meer uit van de potentiële lezersvragen: hoe formuleer je bondig, hoe beantwoord je vragen, enzovoort. De Handleiding van Lamers bevat wel alle standaardadviezen, maar plaatst ze niet in een praktische context. Wat zoekt een lezer nu onder kopjes als ‘Schrijf de rechte woordvolgorde’ of ‘Gebrek aan denken door haast: gedachtensprong’?

[p. 154]

Vormgeving

Sinds de opkomst van de tekstverwerker is de vormgeving van een tekst voor veel schrijvers een probleem geworden. Computer en printer geven zo veel opties om een tekst uiterlijk te verfraaien dat veel schrijvers niet meer weten welke echt zinvol zijn. Het is opvallend dat Helder rapporteren en Handleiding voor technisch schrijven hier geen enkele aandacht aan schenken. Gelukkig behandelt Rapportagetechniek in het laatste hoofdstuk de meeste vragen op dit gebied.

De keuze

Het eindoordeel kan kort zijn. Rapportagetechniek komt met name op de gebieden ‘volledigheid’ en ‘gebruikersgemak’ als de sterkste naar voren. Het is een boek dat een bredere afzetmarkt dan alleen die van technici en studenten techniek verdient. Helder rapporteren is een goede tweede. De Handleiding van Lamers ten slotte biedt slechte waar voor te veel geld.

-	R. Elling e.a., Rapportagetechniek. Groningen, Wolters-Noordhoff, 1994, 290 blz., prijs f 49,50.
-	H.A.J.M. Lamers, Handleiding voor technisch schrijven. Bussum, Coutinho, 1988, 156 blz., prijs f 39,95.
-	Peter Nederhoed, Helder rapporteren. 5de druk. Houten/Zaventem, Bohn Stafleu Van Loghum, 1993, 312 blz., prijs f 57,75.