Onze Taal. Jaargang 64

[p. 144]

Een taalregel waarmee iets/waar iets mee mis is
J.M. van der Horst - historisch taalkundige, Universiteit van Amsterdam

Sommige mensen denken dat de zin

1	De pen waarmee ik schrijf beter is dan
2	De pen waar ik mee schrijf. Evenzo vindt men vaak
3	Daarmee kan ik niet schrijven beter dan
4	Daar kan ik niet mee schrijven.

De regel zou zijn dat niet-splitsing beter is dan splitsing. Al zo'n 200 jaar schijnt die regel te bestaan, tot groot nadeel van ons taalgebruik, want hij deugt niet. In de betere taalgidsen vind je hem dan ook meestal niet vermeld. Maar mondeling, in het onderwijs en in kringen van journalisten, leidt hij een hardnekkig bestaan. Waar komt zo'n dwaze regel vandaan?

● Splitsen of niet splitsen

De vraag wanneer woorden als waarmee, daarmee, hierop, enz. gesplitst gebruikt worden en wanneer ongesplitst, is niet met een paar woorden te beantwoorden. In sommige gevallen is splitsing beter, in andere gevallen is niet-splitsing juist beter, en er zijn ook situaties waarin ze allebei even goed zijn. Het heeft te maken met de binding tussen voorzetsel en werkwoord. Horen die stevig bij elkaar, dan is splitsing van waarmee, enz. beter; horen voorzetsel en werkwoord niet bij elkaar, dan is nietsplitsing beter. En alle gradaties daartussenin komen voor. Het beste recept is dan ook: niet te veel nadenken; gebruik gewoon je taalgevoel, lees de zin desnoods even hardop, en het gaat vanzelf goed. Bijna iedereen zal als vanzelf splitsen in

5	Dat is iets waar ik op sta (= ‘wat ik eis’)
6	Daar komt het wel op neer (= ‘dat is de kern’). Ook het niet-splitsen gaat vanzelf goed in bijvoorbeeld
7	Daarna hebben we het Rijksmuseum bezocht.

Het gaat pas mis als men zijn taalgevoel het zwijgen oplegt en botweg dat regeltje hanteert om liefst niet te splitsen. Dan zie je bijvoorbeeld in de krant ontsporingen als ‘Hij zei dat hij daarmee heel erg zat’.

Hoe heeft zo'n regel die in menige situatie strijdig is met de taal zelf, kunnen ontstaan? Niemand weet het, maar ik heb wel een vermoeden. Ik vermoed dat het gekomen is door de spelling.

● Een spellingregel

Laten we even teruggaan naar het jaar 1863. Dat is het jaar waarin M. de Vries en L.A. te Winkel hun belangrijke boek De grondbeginselen der Nederlandsche spelling publiceerden. Het is een verantwoording en toelichting op hun spellingregeling. De Vries en Te Winkel schreven voor dat waarmee, daarin, hierop, enz. aan elkaar geschreven moesten worden, maar er mee, er in, er op los. Tot 1947 (het jaar van de spellingwet) en 1954 (het jaar dat het Groene Boekje verscheen) is de spelling van De Vries en Te Winkel de officiële spelling geweest. In 1947-1954 werd de regeling een beetje veranderd: voortaan moesten ook ermee, erin, erop, enz. aan elkaar geschreven worden. Daardoor komt het dat in woordenboeken van vóór 1947-1954 ermee, erin, enz. niet te vinden zijn: de toenmalige spelling erkende ze niet als woord. In de woordenlijst van De Vries en Te Winkel staan ze dan ook evenmin; in het Groene Boekje staan ze wel.

De regeling van De Vries en Te Winkel om waarmee, daarin en hierop wél aan elkaar te schrijven, week af van een oudere, in de 18de eeuw nog gangbare gewoonte om deze ook los te schrijven. In de 18de eeuw spelde men dus nog meestal ‘Waar mee kan ik u van dienst zijn?’ en ‘Wat heeft

[p. 145]

myne Letje daar op geantwoort?’ In de 19de eeuw gaat men meer en meer waarmee en daarop aan elkaar vast schrijven. De regel van De Vries en Te Winkel was dus niet revolutionair maar legde in feite een groeiende praktijk vast. Siegenbeek, die in 1805 de eerste officiële spelling ontwierp, zegt er niets over, maar schrijft zelf waarmee, enz. steeds aan elkaar.

● Een taalregel

Vanaf 1863 is er in ieder geval een officiële regel die zegt dat waarmee, daarin en hierop één woord zijn. Nu opgelet! Dit is een spellingregel. De Vries en Te Winkel zeggen: schrijf

1	De pen waarmee ik schrijf en niet
1a	De pen waar mee ik schrijf. De Vries en Te Winkel zeggen niets over
2	De pen waar ik mee schrijf.

Terecht, want de keuze tussen 1 en 2 is geen spellingkwestie. Ze geven uitsluitend een regel pro 1 en contra 1a; niet contra 2.

Mijn vermoeden is nu dat het híer misgegaan is. De onderwijzer, de leraar, de hoofdredacteur zegt: ‘waarmee moet aan elkaar’ (doelend op de qua spelling af gekeurde 1a), terwijl de leerling en de aankomende journalist denkt: ‘aan elkaar, dus 2 is niet goed’. Het verkeerd begrijpen van een spellingregel kan zo geleid hebben tot een onbegrijpelijke en zelfs averechtse taalregel.

● Laf gerammel

De eerste keer, voor zover mij bekend, dat de dwaze regel op papier gezet is (ik bedoel dus: de taalregel om 1 te verkiezen boven 2), is in 1811. Weiland schrijft dan in deel 11 van zijn Nederduitsch taalkundig woordenboek over waarmee, enz.: ‘Deze zamenstellingen mogen niet weder gescheiden worden, gelijk in de spreektaal doorgaans geschiedt, en zelfs bij anders goede schrijvers dikwerf aangetroffen wordt.’ Maar al in 1826 veegt Bilderdijk, terecht, de vloer aan met dit voorschrift. In zijn Nederlandsche Spraakleer spreekt hij namelijk over ‘het van een scheiden der voornaamwoorden van hun nasleepend van, aan, door, bij, mee, in; 'tgeen de Fransch of Latijn nabootsende pedanterie met grote zorgvuldigheid als

Het verkeerd begrijpen van een spellingregel kan geleid hebben tot een onbegrijpelijke en zelfs averechtse taalregel.

een misdaad van Staat tracht te ontwijken, om dat bij voorbeeld 't Latijn cuius, unde, hinc, inde, en 't Fransch dont, duquel, auquel zegt. De ware Hollander zegt, WAAR ik zeer VAN verwonderd was, WAAR ik mij hartelijk IN verheugde; WAAR ik OM gehaat werd; (...) en dwaaslijk willen de schoolvossen van de latere tijden WAARVAN ik verwonderd was, WAAROVER ik verblijd was, WAARIN ik mij verheugde (...) enz. Laf gerammel van die noch gehoor, noch gevoel, noch verstand hebben voor de samenvlechting eener rede! Niet dat het waaraan, (...), waardoor, in zich-zelfs kwaad is, maar zich daaraan te binden is stijve eenvormigheid.’

● Andere verklaringen

Er zijn andere verklaringen geopperd. Zo dacht Bilderdijk kennelijk aan invloed vanuit het Frans of het Latijn. Ik kan niet bewijzen dat hij ongelijk heeft, maar ik geloof er niets van. Frank Jansen heeft wel eens gedacht dat het gekomen is door de voorkeur die de standaardtaal heeft voor ‘continue’ boven ‘discontinue’ elementen. Daar zit wat in, alhoewel het Nederlands verder juist graag splitst; vergelijk ‘Hij belde zijn tante in Weesp iedere week wel een keer op’. Voorlopig denk ik dat de meest aannemelijke verklaring toch ligt in een verkeerd begrepen spellingregel.

Ondertussen vind ik het meest opmerkelijke aan deze hele historie, dat de goegemeente zo makkelijk en zo lang zo'n onzinregel geaccepteerd heeft.