Onze Taal. Jaargang 64

[p. 129]

[Nummer 6]

[p. 131]

F. Jansen
Wat is er tegen politiek correct taalgebruik?

Ministers en andere hoogwaardigheidsbekleders kun je zonder bezwaar voor ‘achterlijk’ uitmaken, maar bij een geestelijk gehandicapte ligt dat anders. Is mongool nog gepast? De onzekere taalgebruiker vindt wellicht steun bij de adviezen van de politiek correcte beweging. Na een snelle opkomst in de jaren tachtig is het politiek correcte denken nu enigszins in diskrediet geraakt, zozeer zelfs dat de term een scheldwoord is geworden. Over de voor- en nadelen van politiek correct taalgebruik.

‘Vanaf nu heet je James, want zo heetten mijn vorige butlers ook’, zei eertijds de landheer tegen zijn nieuwe butler. Die tijd ligt achter ons. Naamgeving is het voorrecht van de benoemde. Als donkerhuidige personen prijs stellen op de aanduiding zwart, gekleurd of met kleur, dan is het zelfs onbeleefd om een andere aanduiding te gebruiken. Het zou bovendien onhandig zijn: de benoemden kunnen zo verstoord raken over de verkeerde aanduiding dat de communicatie helemaal mislukt.

● Duizend-dingendoekjes

Moeten we daarom alle politiek correcte aanduidingen die maar voorgesteld worden invoeren? Nee. Wat ook het probleem moge zijn waarvoor politiek correcte aanduidingen in theorie de oplossing zouden brengen, die oplossing werkt niet. Ze berust immers op een wel heel onwaarschijnlijke theorie over de verhouding tussen woordvorm en betekenis.

Voorstanders van politiek correct taalgebruik geloven in de therapeutische werking van de nieuwe, onbelaste woordvorm. Wie alleen de nieuwe vorm gebruikt, zal op den duur nettere gedachten krijgen; al die net denkende personen leveren op den duur een vriendelijker samenleving op. Deze voorstanders zien woorden als onze nieuwe rivierdijken, die de stromen van ons gedachtengoed stevig in bedwang houden.

Maar de verhouding tussen woord en gedachte is eerder precies omgekeerd. Elk woord is een instrument dat zich voegt naar onze gedachten. Dat blijkt als we iets nieuws waarnemen: we verzinnen daar dan een nieuw woord voor. Zo kwam er snel een naam voor de halve bollen waarin de milieubewuste burger drie kleuren glas kwijt kan: opeens was daar de triglo. Nog veel meer zien we de gevoelswaarde van woorden veranderen wanneer we nieuwe ervaringen opdoen met de zaken waar ze op slaan. Zo werd pitbull-terriër van een neutrale aanduiding voor een honderas (of zelfs een kooswoord: ‘mijn pitje’) tot een scheldwoord voor vasthoudende bullebakken, nadat deze huisvriend enkele peuters had opgepeuzeld. Op zijn weg omlaag heeft het woord pitbull ergens het pad van nederwiet gekruist. Ooit begonnen als beunhazerige imitatie, heeft nederwiet het geschopt tot voorwerp van nationale trots en bewijs van de innovatiekracht van de kleinschalige Nederlandse landbouw. Daardoor werd ook het woord een snelle stijger. Kortom, woordvormen zijn geen dijken maar duizend-dingendoekjes die de gevoelswaarde opzuigen van de zaken waarop ze betrekking hebben.

● Vruchteloos pretje

Wie meer bewijs wil voor deze laatste stelling, hoeft niet ver te zoeken. Dat is te vinden in de geschiedenis van de politiek correcte voorstellen van eerdere generaties. Die hadden niet zozeer last van pruderie bij het aanduiden van uiterlijke verschillen tussen mensen, maar wel van angst voor erge ziekten. Het standaardvoorbeeld is tuberculose. Daar bedacht men steeds een nieuwe term voor, maar zo gauw iedereen de nieuwe term had geleerd, bleek die alweer gevuld te zijn met alle bijgedachten die de oude ook al had, en de gevoelswaarde werd even beroerd: tering, tuberculose, tbc, teebee. Hetzelfde is gebeurd met de aanduiding voor verstandelijk zwakbegaafden: mongool, achterlijke, debiel, persoon met het syndroom van Down. Natuurlijk kun je beter rekening houden met het feit dat bijvoorbeeld debiel geen neutraal woord meer is, maar ik betwijfel of die namencarrousel iemand, en dan vooral iemand uit de groep benoemden, tot voordeel heeft gestrekt.

Woordvormen zijn duizend-dingendoekjes die de gevoelswaarde opzuigen van de zaken waarop ze betrekking hebben.

Aandoenlijk is ook het lot van de politiek correcte voorstellen omstreeks de eeuwwisseling om alle woorden uit te wissen die ook maar in de verste verte aan de menselijke voortplanting zouden doen denken. Meisjes die ‘een sneetje brood’ in de mond namen, moesten die ogenblikkelijk gaan spoelen. Voor zover ik weet, heeft een en ander niet tot een verhoging van het zedelijk peil der natie geleid.

[p. 132]

Verwonderlijk is dit allemaal niet. Het probleem van het aanstootgevende woord zit niet in het woord maar in de bedoelingen waarmee het uitgesproken wordt. Iedereen met een modaal huwelijk weet hoe je schat zó moet uitspreken dat ‘schat’ (m/v) je acuut de juskom naar het hoofd slingert. Zo is het ook met politiek incorrecte woorden.

Politionele acties voor correcte woorden berusten dus op een onjuist inzicht in taal, hebben nooit succes gehad en zullen ook nu niet leiden tot het beoogde doel. Als dat alles was, zou ik voorstanders van politiek correct taalgebruik hun vruchteloze pretje gunnen. Maar er is meer.

● Pijnlijke benoeming

De politiek correcte voorstellen mogen in theorie dan als voorstellen geformuleerd worden, in de praktijk werken ze als verboden: ‘zeg nooit meer X of Y’. Zulke verboden werken niet, in ieder geval niet bij mij. Ik ben niet gehecht aan de oude aanduidingen, maar op het moment dat iemand ze me dreigt af te pakken, lijkt het wel alsof ik er alsnog aan verknocht raak.

Een succesvol politiek correct voorstel leidt verder tot woordgebruik dat voor niemand gevaar oplevert, omdat niemand meer precies weet wie of wat ermee bedoeld wordt. Zo kan iedereen van zichzelf vaststellen of hij 65-plusser is of niet, maar ik ken ten minste één persoon van 52 die zichzelf zag als oudere jongere en vreselijk op zijn neus keek toen hij tot de groep van ‘ouderen’ bleek te behoren waarvoor Den Haag zoveel maatregelen in petto heeft. Zulk al te omzichtig woordgebruik doet afbreuk aan een open discussie over maatschappelijke problemen. Het is de kunst om bij de beschrijving van het probleem nauwkeurig te definiëren en niet ten onrechte te generaliseren. Dat proces maken de politiek-correcten onmogelijk.

Een ander voorbeeld ontleen ik aan hoofdcommissaris Nordholt, die enkele jaren geleden de penibele positie van Marokkaanse jongens aankaartte. Hij wees erop dat er naar verhouding veel van hen met zijn dienders in aanraking kwamen. Dat had hij volgens velen niet mogen zeggen, maar in het misbaar bleef onduidelijk hoe hij de boodschap dan wél had moeten brengen. Misschien geloofden de tegenstanders wel heimelijk dat het probleem vanzelf zou overgaan als iedereen er zijn mond maar over hield (in wezen een extreme variant van de woorden-als-dijkentheorie). Het omgekeerde was het geval: pas na de benoeming van het probleem kwamen er acties op gang om het op te lossen.

● Verdacht

Mijn volgende bezwaar tegen politiek correct taalgebruik heeft te maken met de onduidelijke identiteit van de voorstanders ervan. Natuurlijk mogen de benoemden zelf zeggen hoe ze aangeduid willen worden, maar het is vaak niet zo duidelijk wie er nou eigenlijk prijs stellen op een vernieuwde terminologie. Vaak zijn dat niet de benoemden zelf. Die weten namelijk wel dat ze zwart, jood, vrouw, homo, roodharig of dialectspreker zijn, en - met een beetje geluk - bevinden ze zich daar wél bij. De politiek correcte voorstellen komen, zo heb ik de indruk, vaak van omstanders. In het geval van de vrouwenaanduidingen bijvoorbeeld van feministische mannen, zoals Van Velden (zie Onze Taal van januari 1995, blz. 10). Waarom zijn juist die zo fel op nieuwe aanduidingen? Ik mis de zielkundige bagage voor een antwoord op deze vraag.

Maar het allerbelangrijkste negatieve effect van al die naamsverschuivingen is dat de benoemden nodeloos verdacht worden gemaakt. Want er ís iets met naamsverandering: er is altijd een reden voor. Naamsverandering is het lot van inferieure produkten, van margarines waar je pukkeltjes van krijgt, van wasmiddelen die te grondig hun werk doen, van personen met een identiteitscrisis. Zo'n geur van verdachtheid heeft niemand van de minderheidsgroepen verdiend.

Ten slotte belemmert politiek correct taalgebruik het vrije taalverkeer. Het vrije woord is van iedereen. Laat iedereen die van goede wil is, het onbeschroomd gebruiken. Laat hij zijn hoofd erbij houden om zo precies en aardig mogelijk op te schrijven wat hij wil.