Onze Taal. Jaargang 63

[p. 277]

[Nummer 12]

[p. 279]

De eerste woordjes
F. Jansen

Op het jawoord van een wispelturige bruid na, zal niets met méér blijdschap worden ontvangen dan het eerste woord van een kind. S. Funneman en C.A. Breas schreven eerder in Onze Taal over de taalontwikkeling van hun kind. Daarbij bleken er grote verschillen te bestaan. Dat was voor de redactie de aanleiding om de lezers te vragen welke woorden hun kinderen het eerst hadden geuit.

Een verzoek aan de lezers van Onze Taal (in april van dit jaar) leverde gegevens op over de taalontwikkeling van 56 kinderen. De inzendingen varieerden uitbundig. Sommigen beperkten zich tot het eerste woord en de leeftijd, anderen waren uitvoerig. Iemand stuurde zelfs een geïllustreerd woordenboekje mee dat ze van de totale woordenschat van haar kind op tweeëneenhalfjarige leeftijd had gemaakt. Enkele ouders rapporteerden als taalkundigen, met de woordjes in fonetisch schrift. Anderen gebruikten een overigens goed te begrijpen notatie van eigen vinding. Van sommige inzendingen straalt af hoe trots de schrijvers zijn op hun voorlijke of creatieve lieveling. Maar daar staan bijdragen tegenover waarin de bezorgdheid over de ontwikkeling van de baby nog doorschemert: ‘Ondanks de opvallende verschillen’, schrijft een inzender, ‘zijn deze kinderen goed terechtgekomen.’ Hoe groot de verschillen ook waren, de brieven komen in één opzicht overeen: ze getuigen alle van grote liefde voor de kinderen en van bewondering voor hun taalscheppend vermogen.

● Afwachten

Welke woorden vormen het eerste Nederlands? Het zal u niet verrassen dat deze vraag tot een wedervraag leidt: wanneer weet je zeker dat de baby zijn eerste woordje uit? Een inzendster constateert dat haar zoontje Xander na vijf maanden mama begint te zeggen. Maar hij zegt het woord in zulke verschillende situaties dat zijn moeder er nog geen omlijnde, vaste betekenis aan kan hechten. Na negen maanden gebruikt Xander mama voor drinken. En pas na vijftien maanden voor zijn moeder. Wanneer beschikt Xander nu over het woord mama? Het antwoord moet luiden: na negen maanden. Dan immers heeft hij een vaste klankvorm (mama) die naar een vaste betekenis (drinken) verwijst. Dat andere Nederlanders aan die klankvorm een andere betekenis hechten, en dat daarom Xanders mama hoogstens een voorlopige betekenis heeft, dat doet er niet toe. Alleen de eerste woorden die aan dit criterium voldeden, worden in het volgende overzicht besproken.

Frank Dam 1994

Zoals u al eerder hebt kunnen lezen, leren kinderen hun taal volgens het principe van het openbaar vervoer: je kunt nooit voorspellen wanneer de bus komt, maar als hij komt, rijdt hij altijd dezelfde route. Dat blijkt ook uit de inzendingen. Gemiddeld komt het eerste woord in de dertiende maand. Maar dat gemiddelde doet geen recht aan de uitbundige variatie. Sommige kinderen uiten hun eerste woordje in hun zevende maand, andere laten hun ouders rustig wachten tot de 21ste maand. Je moet dan als ouder over sterke zenuwen beschikken, maar uiteindelijk doet de natuur haar werk:

‘Hij had nog nooit pappa of mamma gezegd, en ook geen ja en geen nee. Ik begon me al een beetje ongerust te maken, toen hij op een dag luid en duidelijk kook zei, toen zijn broer om een koekje vroeg.’

● Bwama en mapa

De klassieke zuigeling reserveert zijn eerste woordjes voor zijn verwekkers. Moeder heeft dan nog een streepje voor. Stroken de inzendingen met deze gangbare opvatting?

Het antwoord verraste mij: 23 maal waren papa en mama de eerste twee woordjes, tegenover 20 maal een heel ander woord, bah of lamp bijvoorbeeld. Ik berekende ook of er verschil was in de gemiddelde maand waarin papa, mama of een ander woord voor

[p. 280]

het eerst werd uitgesproken: voor mama was dat 13,3 maand, voor papa 13,1 maand en de andere woorden wonnen met een neuslengte voorsprong: 13,0 maand. Het spreekt vanzelf dat deze kleine verschillen volkomen wegvallen tegen de enorme individuele variatie tussen de baby's.

Van de 23 keer dat papa of mama het eerste woord was, rapporteerde men zes keer dat beide woordjes ongeveer gelijktijdig kwamen, acht keer won mama en negen keer papa. De emancipatie begint dus in de wieg!

De bovenstaande competitie doet overigens geen recht aan de inventiviteit van sprekertjes die op een andere manier bijdragen aan de emancipatie. Die gebruiken voor beide ouders bijvoorbeeld een mengvorm van eigen vinding: zoals het exotische bwama, of het helder opgebouwde mapa. Een andere oplossing bestaat eruit dat de baby een van de twee, dus papa of mama, voor beide ouders gebruikt. Een inzender legt uit waarom in haar geval alleen papa daar geschikt voor was: de woordvorm mama was al in gebruik voor ‘eten’ - nogal logisch eigenlijk.

● Sneetje kachelpoepli

Dat de bus altijd dezelfde route rijdt, blijkt uit de afwijkingen van de woordvorm: woorden worden verkort tot een lettergreep, en daarbinnen hebben ze een voorkeur voor de volgorde medeklinker - klinker: koekje wordt koekoe, lamp wordt pa. (Zie ook het artikel ‘Honteflang’ over kindertaalontwikkeling, in september van deze jaargang op blz. 216.)

Minder bekend is dat kinderen woorden gemakkelijk langer maken: denk maar aan ikke en ditte. De woorden krijgen daardoor weer wel de favoriete lettergreepstructuur di-te. De reden waarom kinderen deze woorden verlengen, is volgens mij echter eerder dat ze deze belangrijke woorden

Je zou op het eerste gezicht denken dat de Nederlandse kinderen uit de boerenkool komen, zo agrarisch is hun woordenschat

zo meer nadruk kunnen geven.

Een enkele keer geeft een inzender een ander type verlenging op. Zo vormt een van de kinderen zelfstandige naamwoorden door achter de traditionele stam -ela te plaatsen: moemela ‘bloemen’, boelsela ‘broek’.

Kinderen zijn niet de grootste vernieuwers van de woordenschat. Slechts één inzender heeft een kind dat aan de lopende band neologismen verzint: zoals peda ‘fiets’, peda-peda ‘kinderwagen’, poepli ‘brood’ en kachelpoepli ‘geroosterd brood’. Soms getuigen die neologismen van bezwaren tegen de geest van de tijd: hoe zijn anders waai voor ‘radio’ en blabla voor ‘televisie’ te verklaren?

Wat de woordvorm betreft, zijn de meeste eerste woordjes zelfstandige naamwoorden: aanduidingen van familieleden en oppas, en hun namen. Een verrassend groot aantal eerste woordjes behoort tot de wat ondergeschoven categorie van de partikels: aan, uit en vooral op. De oorzaak is dat juist die een directieve functie hebben: (de lamp moet) aan, (ik wil er) uit (of) af, (het eten is) op. Verder zijn er twee tussenwerpsels met een ijzersterke positie: boem en bah; niet zo verwonderlijk voor wie zich realiseert dat de eerste woordjes samengaan met de eerste stapjes en zindelijkheidstraining! Bijvoeglijke naamwoorden komen heel weinig voor, en een werkwoord als eerste woordje is welhaast een unicum, maar het komt voor: is? voor ‘wat is dat?’

● Woordvelden

Waarop hebben de eerste woorden betrekking, behalve op de verzorgers? Jonge kinderen worden vanouds geboeid door dieren: huisdieren en dieren op de boerderij. Deze categorie is ruim vertegenwoordigd: van toktok ‘kip’, boe ‘koe’, woef ‘hond’ tot zelfs piep voor een hamster. Je zou op het eerste gezicht denken dat de Nederlandse kinderen uit de boerenkool komen, zo agrarisch is hun woordenschat, maar er is wel een bijzonderheid: de meeste dieren zijn van papier. Ze komen uit de prentenboekjes van Dick Bruna. Dat komt denk ik niet alleen door de verstedelijking van ons land. Een kind heeft voor zijn woordvinding concentratie en nabijheid nodig, en aan die voorwaarden voldoet alleen het prentenboek. Toch is er ook iets geks aan de hand. We hebben al gezien dat veel van de woorden klanknabootsingen (onomatopeeën) zijn, en die zou je juist bij het stomme papier niet verwachten. De verklaring zal wel zijn dat de Brunaboekjes - hardop voorgelezen - door ouder en kind gezamenlijk becommentarieerd worden. Voor één kind is toktok via de afgebeelde kippen zelfs het woord voor ‘boek’ geworden! Een enkel kind wenst wel verschil te maken tussen dier en afbeelding: nij is dan het bekende konijn uit het boek en vier maanden later komt daarnaast knijn voor het echte dier.

Ik had verder gedacht dat de moderne techniek zijn stempel op de eerste-woordenschat zou drukken, en dat vervoer- en communicatiemiddelen ruim vertegenwoordigd zouden zijn. Dat is vooralsnog niet het geval. Alleen de auto komt af en toe vooral in de vorm van een onomatopee voor. Er is maar één opgave van een kind dat een woord heeft verzonnen voor alle apparaten (wasmachine, stofzuiger, trein, auto) die geluid maken: roeroe.

Dat wil niet zeggen dat er geen dingen bij de eerste woorden zijn. Maar dat zijn altijd nabije, constant aanwezige en zintuiglijk goed te ervaren zaken, zoals de klok die je kunt zien en horen, en de lamp die aan en uit kan, en heet is.