Onze Taal. Jaargang 63

[p. 182]

Het proefschrift van Saskia van As
Nu en nou
Peter Burger

Wie doet er nu zoiets? Schei nou maar uit! Hè, toe nou. Deze vrouw nu, bleek een spionne. Nu en nou: het lijken zulke simpele woordjes. De betekenis van nu is bekend: ‘op dit moment’. Zo staat het ook in de woordenboeken: ‘op dit ogenblik, op deze tijd, thans’. En soms klopt dat ook (Bel nu!), maar nog veel vaker niet, aldus Saskia van As (31), die zich al meer dan vier jaar bezighoudt met nu en nou.

In ‘Schei nou maar uit!’ is nog wel iets van een tijdsaanduiding te herkennen, maar niet in zinnen als ‘Wie doet er nu zoiets?’ en ‘Deze vrouw nu, bleek een spionne.’ ‘Hoe zit dat?’ vroeg Van As zich af. En als het geen tijdsaanduiding is, is er dan iets anders wat alle gebruiksmogelijkheden van nu en nou verbindt? Inmiddels weet ze het, en begin 1995 zal ze haar antwoord verdedigen in haar proefschrift.

● Oerbetekenis

Het superdikke Woordenboek der Nederlandsche Taal kent wel twintig betekenissen van nu, en beweert dat ‘thans’ de oorspronkelijke was. Ook dat gelooft Van As niet: ‘Je ziet het al in dat beroemde oudste Nederlandse zinnetje: “Hebban olla vogala nestas hagunnan, hinase hic enda thu - wat unbidan we nu?” (Alle vogels bouwen hun nesten, behalve ik en jij - wat moeten we nou?) Nu betekent daar niet: “Wat moeten we op dit moment?”’

Om alle toepassingen van nu en nou op één lijn te brengen, moest Van As ook het verschil tussen nu en nou verklaren. Van As: ‘Nu en nou zijn varianten van hetzelfde woord: nu is de Vlaamse vorm, in de zestiende eeuw met uitgeweken Vlamingen naar de Randstad gekomen, en daar als sjiekere variant van nou ingeburgerd. Het is dus net zo'n paar als het van origine Vlaamse gaarne en het Hollandse graag. Nu is formeler, nou is informeel, dat is het hele verschil.’

Daarom is het ook zo gekunst d, schrijft Van As in een van haar artikelen, als Frits van Houten in Goede tijden, slechte tijden zegt: ‘Nu, laten we aan de slag gaan.’ Als tussenwerpsel kan ook nu gebruikt worden, maar het klinkt heel formeel.

Van As: ‘Nu en nou zijn bijna altijd verwisselbaar. Nou kan net als nu heel goed als voegwoord gebruikt worden, hoewel dat niet in de woordenboeken staat: “Nou je het zegt, ruik ik ook iets.” Het gaat niet in een zin als: “Dit nu plaatst ons voor het volgende probleem.” “Dit nou...” kan niet. Maar dat komt doordat de context zo formeel is. Omgekeerd is Nou moe! zó informeel dat het nooit Nu moe! zou kunnen zijn. Als nu en nou niet inwisselbaar zijn, zoek ik de verklaring dus niet in een betekenisverschil, maar in de context.’

● Minoes

Nadat ze een groot aantal zinnen met nu en nou had bestudeerd, afkomstig uit kranten, boeken en gesproken taal, lukte het Van As om alle gebruiksmogelijkheden onder één noemer te brengen. De promovenda: ‘Nu geeft zinnen een subjectief karakter. Je moet om een zin met nu of nou te begrijpen altijd iemand erbíj denken die je als bron van de zin beschouwt. Een zin waar nu of nou in staat, gaat over de “eigen werkelijkheid” van die “ik”. In “Schei nou maar uit” zit iets van irritatie: die irritatie is de werkelijkheid van degene die aan het woord is. Of neem nu in “Dit nu maakt het de onderzoeker gemakkelijker genen afzonderlijk te bestuderen.” Daarmee laat de schrijver of spreker even duidelijk zijn eigen stem doorklinken, om de lezer erop attent te maken dat hij een wending gaat aanbrengen.’

Deze benadering van nu kan een dienst bewijzen aan buitenlanders die Nederlands leren, en voor wie ongrijpbare woordjes als nu, toch, maar en zeker altijd lastig zijn (vergelijk: ‘Hij kómt zeker niet’ en ‘Hij komt zéker niet’). Van As zelf ziet vooral profijt bij de interpretatie van teksten: haar omschrijving maakt subtiele gebruiksmogelijkheden zichtbaar die voorheen verborgen bleven - een idee dat ze uitwerkt aan de hand van Annie M.G. Schmidts Minoes.

Van As: ‘Als je in Minoes iets beleeft door de ogen van een van de personages, is dat altijd een van de onderdrukte opstandelingen die de helden zijn in het werk van Annie M.G. Schmidt - in dit boek de hoofdpersonen Tibbe en Minoes - of hun tegenstanders. En dat kun je onder meer zien aan het gebruik van nu. “Tibbe en meneer Smit bleven nog even staan turen naar boven. En nu zagen ze iets, daar heel hoog tussen de nieuwe blaadjes.” Er had ook kunnen staan: “En toen zagen ze iets...”, maar dat is objectiever. Nu nodigt de lezer uit zich te identificeren met de blik van Tibbe en meneer Smit. Hij moet dus met hen meekijken. Door het gebruik van nu komt er een ik-rol vrij die hij kan innemen.’

Er is inmiddels geen gesproken of geschreven nu meer dat aan de aandacht van Van As ontsnapt. ‘Die slogan op dat stationsaffiche bijvoorbeeld: “Ongewenst zwanger? Wat nu?” Nu is wervend, het roept een actualiteit op en nodigt de lezer uit die tot de zijne te maken. Daardoor is die slogan zo raar: dat affiche vraagt iedereen zich te verplaatsen in een ongewenst zwangere vrouw.’