Onze Taal. Jaargang 63

[p. 167]

Ti amo of Ik hou van jou?
Carel Alphenaar - dramaturg, Amsterdam

‘Nederlands is een heel open taal, net zoals jullie huizen open zijn’, zegt de Amerikaanse operazanger Dale Duesing. Maar waarom schrijven Nederlanders een libretto dan liever in een andere taal? Over de oerhollandse angst voor wat dichtbij is.

Enige tijd geleden interviewde ik de componist Otto Ketting op een aan hem gewijde avond in Zaal De Unie te Rotterdam. Ik vroeg hem waarom zijn opera Ithaka, waarmee het muziektheater in 1989 geopend is, zich bediende van de Engelse taal. ‘Ach,’ antwoordde de componist, ‘de meeste personen die in mijn opera voorkomen, zijn Engelstalig en de Griekse dichter Kafavis, die er een rol in speelt, spreekt ook een aardig mondje Engels. Dus vond ik het onzin om ze in het Nederlands te laten zingen. Trouwens, dat Nederlands, dat klínkt toch niet.’ En om dit laatste te demonstreren, zong hij, gekscherend atonaal Een kopje thee! Mensen uit de ernstige-muzieksfeer zingen altijd een kopje thee! of geef de deur een zetje als ze willen aantonen dat het Nederlands niet deugt als zangtaal. Hoe anders is dit in de lichte muziek. De populaire zanger René Froger maakte zijn grootste hit toen hij voor de eerste keer in het Nederlands zong. Het refrein begint met Een eigen huis, een plek onder de zon... en het lied bereikt zijn hoogtepunt op de tekst een vers kopje thee!

Terug naar Otto Ketting. Over zijn eerste argument kan ik kort zijn. Waarom zouden historische personen in opera's per se moeten worden neergezet in hun eigen taal? Een publiek leeft zich pas in als de rollen authentiek overkomen. Dat is een veel belangrijker criterium dan de taal waarin dat gebeurt. Het zou ook een zotte situatie zijn: een Nederlander die Engelse teksten schrijft die gezongen worden door Nederlandse zangers

Komrij: ‘Mensen die beweren dat het Nederlands niet zingbaar is, zijn amuzische ezels die denken dat het de taal is die balkt en niet zij’

voor een publiek dat voor het overgrote deel uit Nederlanders bestaat.

Een toneelschrijver die een vakman is, maakt een tekst die vooruitloopt op de handeling. De acteur moet in de dialoog op zoek kunnen gaan naar de subtekst: naar het netwerk van gedachten en motivaties die aan de tekst ten grondslag liggen. Op basis daarvan kan de acteur de tekst van een kleuring voorzien en allerlei versnellingen en vertragingen aanbrengen, accenten leggen, of tekstgedeelten bewust bagatelliseren. Een goed acteur heeft dus de middelen om de tekst Een kopje thee! van een oedipale onderlaag te voorzien.

● De librettist als aangever

Een librettist schrijft de tekst van een opera. Als hij dat goed doet, nodigt zijn tekst uit tot zingen. De tekstinterpretatie en eventueel de subtekst komen van de componist. De gemoedstoestanden van de rolfiguur, de lading van de dialoog, de kleuring van het commentaar van omstanders in de vorm van het koor: het wordt allemaal uitgedrukt in muziek. De zanger heeft - in tegenstelling tot de acteur - weinig mogelijkheden om accenten te leggen. Vertragen of versnellen mag hij al helemaal niet buiten de wil van de componist, want bijna alles is vastgelegd in de partituur. Een operazanger kan geen diepte of dubbele bodem geven aan een kopje thee!

De librettist moet zich dus voortdurend realiseren dat er op zijn tekst gezongen zal worden. Hij is in feite een soort aangever. En hij weet ook dat het zingen van een tekst drie keer zoveel tijd kost als het spreken van de tekst in dialoogvorm. Dat dwingt

[p. 168]

hem tot een economisch gebruik van de middelen. Het maakt ook dat hij meestal geen plaats inruimt voor allerlei psychologische en naturalistische detailleringen in het libretto. Een kopje thee kun je drinken in een operascène, maar een librettist hoeft dat niet in de zangtekst op te nemen. Daar komen de grote gevoelens aan bod, elementen die de opera verder stuwen. Een librettist heeft de keus uit een universum aan woorden in een universum van combinaties. Hij kan abstraheren, stroomlijnen, uitvergroten, inzoomen, scanderen, voorgevormde metrische constructies toepassen, en rijmen. Dat het Nederlands hier uitermate geschikt voor is, hebben dichters als Van Ostaijen, Engelman en Lucebert allang bewezen. Je kunt de geschiktheid van het Nederlands als serieuze zangtaal dus niet afdoen met een kopje thee zoals Otto Ketting dat doet (en niet alleen hij). Het Nederlands is net zo geschikt als je het maakt.

Dale Duesing: ‘De g heeft me een week gekost’

foto: Deen van Meer

● Komrij's kilometerpaaltjes

Op 28 april was ik bij de première van de nieuwe opera van Peter Schat: Symposion. De opera heeft een prachtig thema. Het gaat over liefde en kunst. Het verhaal is opgehangen aan een gerucht dat de componist Tsjaikovski, na een homoseksuele verhouding met zijn hooggeboren neefje, onder dwang zelfmoord zou hebben gepleegd.

Het libretto is geschreven door Gerrit Komrij. In zijn inleiding in het programmaboekje vraagt Komrij zich af waarom Nederlandse opera's per se in vreemde talen geschreven worden. Over de Franse taal, die door de meeste Nederlanders die hierover meepraten als een perfecte zangtaal wordt gezien, citeert hij Mozart: ‘Wenn nur die verfluchte französische Sprache nicht so hundsfüttisch für die Musique wäre.’ Verderop in het artikel zegt Komrij: ‘Mensen die beweren dat het Nederlands niet zingbaar is, zijn amuzische ezels die denken dat het de taal is die balkt en niet zij.’

Ik kan het van harte eens zijn met Komrij's briljante inleiding. Helaas ben ik veel minder onder de indruk van zijn libretto. Komrij gebruikt meestal korte versregels van vier of vijf voeten die ook nog rijmen. Omdat in de muziek van Schat sprake is van een zich lineair ontwikkelende melodie die geen recht doet aan de lengte van Komrij's regels, worden we in vloeiende melodieën telkens opgeschrikt door rijmwoorden. Ze staan daar als een soort kilometerpaaltjes die ons erop moeten wijzen dat er vier of vijf voeten verstreken zijn. Om dol van te worden! Het zou net zo zot zijn om bij elke maatstreep een dreun op de pauk te geven. Dat is wel het laatste waar we in de opera behoefte aan hebben.

Bovendien klinken Komrij's rijmen als haastwerk van Sinterklaas. Portugal ligt dicht bij Spanje. Het is onbegrijpelijk dat een dichter van dit formaat hier zijn naam staat te vergooien. Op de eerste bladzijde is het al raak als Tsjaikovski's broer Modest zingt:

Hedenavond zal een symfonie
Heel Sint Petersburg van je genie
Overtuigen. Allen staan verstomd.
Bitter is het niet waar je straks komt.

Voor componist Maurice Horsthuis is ideaal muziektheater theater ‘waar de muziek steeds de tekst aan zijn jasje trekt’. Bij het rijmen van Komrij kun je wel blijven trekken. Daar is het beter het rijmkorset helemaal uit te trekken.

● Heerlijke extraatjes

Om mij ervan te vergewissen hoe het voor zangers is om op een Nederlandse tekst opera te zingen, heb ik twee zangers uit de cast van Symposion opgezocht en ze gevraagd naar hun bevindingen. Het zijn Dale Duesing, die de rol van Tsjaikovski zingt, en Jan Derksen, die de rol van Tsjaikovski's uitgever voor zijn rekening nam. Dale Duesing is een Amerikaan die ook voortreffelijk Duits spreekt en die speciaal voor deze rol Nederlands geleerd heeft. Of dat een ideale situatie is, laat ik hier in het midden. Hij is in ieder geval iemand die niet beladen is met vooroordelen. En wie beter dan een internationaal georiënteerd zanger die net heeft kennisgemaakt met het Nederlands, kan iets zinnigs zeggen over de intrinsieke zingbaarheid van deze taal?

Dale Duesing vindt het Nederlands een prachtige zangtaal, veel helderder dan het Duits bijvoorbeeld. Hij was erg ingenomen met de zuivere klinkers die het Nederlands produ-

[p. 169]

ceert. Ook de ij en de ui zag hij niet als probleemklanken maar als heerlijke extraatjes. Speciaal genoten had hij van woorden als mooi en fraai, met een i op het eind.

De karakteristieke medeklinkers die het Nederlands biedt, zag Dale Duesing niet als een akelige beperking maar eerder als activerend. Een vergelijking met de veel slomere, meer ingehouden Engelse consonanten viel in het voordeel van onze taal uit. Het had hem weliswaar een week gekost om de g onder de knie te krijgen, maar dat had hij er graag voor over. Duesings conclusie: ‘Nederlands is een heel open taal, net zoals jullie huizen open zijn: ook 's avonds kun je er naar binnen kijken.’

Bij toeval sprak ik ook de zangeres Judith Mok, die ik kort daarvoor had mogen bewonderen in drie liederen van Jeff Hamburg, in het Jiddisch. Ze vertelde me dat ze vreselijk opzag tegen een aanstaand optreden waar ze enige liederen in het Nederlands moest zingen. ‘Nederlands, dat is mijn eigen taal’, verduidelijkte ze. ‘Als ik Nederlands spreek, doe ik dat achter in de mond, want anders kan de hele straat horen wat ik op m'n lever heb. Nou, op dat concert moet ik dat achter-in-de-mondse, dat vertrouwde Nederlands naar voren halen. Dat levert een heleboel problemen op.’

De bariton Jan Derksen denkt er heel anders over. ‘Als je als Nederlander niet in het Nederlands kunt zingen, kun je in geen enkele taal zingen’, vindt hij. In Dresden, bij de Semper Opera, zong Derksen Tosca in het Duits en bij de Koninklijke Vlaamse Opera in het Vlaams. ‘Geen enkel probleem. De Franse taal maakt je stem kleiner, het Nederlands maakt je stem groter. En het Duits is zeker niet minder moeilijk dan het Nederlands om te zingen.’

Volgens Derksen lachen de Italianen zich vaak een kriek als ze niet-Italianen hun taal horen zingen. ‘Iedereen weet - ook al realiseert niemand zich dat - dat in het Italiaans kleine afwijkingen in de lengte van een klinker, of een licht verkeerd accent enorme betekenisverschuivingen kunnen opleveren.’ Derksen vindt het zingen van opera's in vertaling heel goed te doen. Hij noemt en roemt Adriaan Morriëns vertaling van Falstaff, en de manier waarop Morriën het notenbeeld volgt:

O, ze hebben me te pakken, me te pakken, me te pakken,
O, ze willen me verlakken, me verlakken, me verlakken!

● Ti amo

Cornelis Schuyt, die leefde van 1557 tot 1616, schreef in een voorrede bij een bundel meerstemmige madrigalen dat ‘onze taele niet onbequaem en is om de vrolikheyt die in de Musijke vereyscht wordet, sangwijs lustig uit te drukken’. Ik ben ervan overtuigd dat zijn uitspraak nog steeds geldig is. In mijn oren is het Nederlands een prachtige zangtaal: open, kleurrijk en helder. Bij de lichte muziek en in het cabaretgenre is Nederlands vanzelfsprekend. Of liever: vanzelfzingend. Of je er nou warm of koud van wordt, het Nederlands past prima bij Willeke Alberti en Paul de Leeuw.

Dat componisten van ernstige muziek in deze eeuw het Nederlands zo zelden boven hun notenbalken schreven, heeft volgens mij te maken met snobisme, met de Nederlandse afstandelijkheid en met de angst voor wat dichtbij is. Je zou bijna kunnen zeggen dat het oerhollands is om je te bedienen van een vreemde taal. Het ti amo van de Italiaan klínkt ook prachtig. Maar wij doen het ook niet slecht, want wij zeggen thuis tegen vrouw, vriend of de kat: ik hou van jou!

Dit is een klein gedeelte uit de lezing Het Nederlands als zangtaal, op het toneel en in de kerk, die Carel Alphenaar op 4 juni in Utrecht heeft gehouden op de Taaldag 1994 van NRC Handelsblad.