Onze Taal. Jaargang 63

[p. 154]

De etymologie van het woord sas
Redactie: Nico Groen

Weinigen zullen wakker liggen van de vraag waar het woord sas ‘sluis’ vandaan komt. Maar verschillende etymologen hebben zich over deze vraag het hoofd gebroken, zonder tot een bevredigend resultaat te zijn gekomen. Een 400 jaar oud document heeft recentelijk licht geworpen op de waarheid...

Het is mei 1547. Keizer Karel V geeft het bestuur van zijn geboorteplaats Gent toestemming een waterweg aan te leggen die een snellere doorgang naar de Noordzee mogelijk zal maken. De gebruikelijke route naar zee verloopt via Antwerpen, dat met de komst van de nieuwe waterweg letterlijk kan worden omzeild. Voor enig oponthoud zal slechts de sluis zorgen die voor het huis ligt van ene Josse Hamerlyncx en die door de stad Gent vanwege de komst van de nieuwe vaarroute zal moeten worden uitgebreid. Op 29 augustus 1551 wordt de grondslag gelegd voor een ‘zout spui’, op 8 mei 1561 die voor een ‘zoet spui’. Pas op 4 april 1563 wordt de nieuwe sluis in zijn geheel voltooid.

In een ordonnantie van 25 mei 1551 worden de rechten met betrekking tot de scheepvaart op de ‘nyeuwe vaert’ vastgelegd. Een passage uit de tekst van deze ordonnantie luidt aldus:

(...) dat nyemant (...) ghebruyckende ende frequenterende de nyeuwe vaert (...) en sal voirtaene mogen stapelen, vercoopen oft ontladen eenighe goeden, waren oft coopmanscepen up noch lancx der zelver vaert van den landtdijck aff by der sluyse ghenaemt Joos Hamerlyncx Sluys mit ende daer inne begrepen Zas of receptacle (...) voer den selven landtdijck ghemaeckt mitgaders de wercken oick by hen ghedaen leggen up tzelfve Zas zoo die jeghewoirdelijck zyn ghenaemt schynckeldycken ende rysernhoofden, (...)

Ten behoeve van de aartshertogen in Brussel wordt in 1610 een verkorte vertaling van deze ordonnantie gemaakt. Karels regeringsapparaat voor de Zuidelijke Nederlanden was immers ook toen al tweetalig. De passage waar het ons om gaat, luidt: de lecluse dicte en thiois Joos Hamerlincx sluys, avecq et y comprins le Sas ou receptacle (...)

● Tegenstrijdig

Met hun wat stoffige, ambtelijke taalgebruik verbergen deze documenten de sleutel tot een lastige etymologische kwestie: de herkomst van het woord sas in de betekenis ‘sluis’. Hetzelfde woord bestaat overigens ook in het Frans, waarin het tevens de betekenis ‘zeef’ heeft. En net als in ons taalgebied, wist men ook in Frankrijk niet tot een bevredigende etymologie te komen.

Zo is in het Französisches etymologisches Wörterbuch (in deel 17, uit 1966) te vinden dat het Franse sas kan worden teruggevoerd op het Nederlandse sas. Het FEW baseert zich daarbij op het boek Étude sur les mots français d'origine néerlandaise (1931) van Marius Valkhoff, een Amsterdamse hoogleraar Frans. Het voert te ver hier uit te leggen waarom, maar Valkhoffs verklaring berustte enerzijds op een foute veronderstelling en anderzijds op ontoereikend onderzoek naar Nederlandse en Franse dateringen. Daarmee was de eerste poging

Het woord sas werd via een ‘Nederlandse’ omweg, in welke taal het een andere betekenis kreeg, teruggegeven aan het Frans

tot een etymologie van sas gesneuveld.

De romanist Paul Barbier zag het anders: hij trachtte de Germaanse oorsprong van het Franse sas te bewijzen. Zijn verklaring, ergens tussen 1928 en 1944 gepubliceerd, voert het woord terug op het Nederlandse sas, dat zelf verband zou houden met het woord zetten, te weten ‘the place (dock, bassin, etc.) where water is placed or fixed’. Het Nederlandse sas zou dan de pendant zijn van het Hoogduitse Satz. Maar de -tz in dit woord kan alleen worden verklaard uit de Hoogduitse klankverschuiving, waaraan het Nederlands niet onderhevig is geweest. Daarmee bleek Barbiers these onhoudbaar.

In latere verklaringen voor de oorsprong van het Franse sas werd teruggegrepen naar die van Valkhoff en Barbier en werden de daartegen geldende bezwaren over het hoofd gezien. Voor de oplossing van het Franse probleem moest men het dus lange tijd stellen met elkaar tegensprekende verklaringen.

Degenen die zich over de herkomst van het Néderlandse sas bogen, lukte het evenmin tot eensluidende verklaringen te komen. In zijn Beknopt Etymologisch Woordenboek (1890-1898) stelt J. Vercoullie dat het Franse sas (‘sluis’) teruggaat op het Italiaanse sasso (‘soort stenen fortificatie’), dat zijn oorsprong vindt in het Latijnse saxum. Maar Vercoullie stelt in de derde uitgave van zijn boek uit 1925 het Nederlandse en het Franse sas eenvoudigweg aan elkaar gelijk, en vermeldt vervolgens ‘oorsprong onbekend’. Nicolaas van Wijk schrijft in 1912 dat het Nederlandse sas weliswaar uit het Frans wordt afgeleid, maar dat het Franse woord weer op het Nederlands terug te voeren is. Voor een verklaring van dit Nederlandse sas tast hij echter in het duister. Jan de Vries ten slotte uit in zijn

[p. 155]

Nederlands etymologisch Woordenboek het vermoeden dat het Nederlandse sas zich heeft ontwikkeld uit het klankwoord sassen (‘plassen’, ‘pissen’), dat een variant is van sissen en sussen. Maar al ligt een betekenis-overeenkomst tussen ‘water uit de sluis laten’ en ‘plassen’ voor de hand, er is geen bewijs te vinden voor de stelling dat sissen en sussen ‘plassen’ of ‘pissen’ betekenen, en dat maakt de verklaring van De Vries ongeloofwaardig.

De tegenstrijdigheid van deze verklaringen is te begrijpen uit het feit dat de onderzoekers de documenten uit 1551 en 1610 niet kenden. Zij konden dus ook niet de sleutel zien die erin verborgen lag.

● Nederlandse omweg

Uit de eerder geciteerde passages kunnen twee conclusies worden getrokken. De eerste is dat het woord sas (in de betekenis ‘zeef’) al vóór 1551 in Vlaanderen aan het Frans ontleend was. De tweede is dat de betekenisverschuiving van ‘zeef’ naar ‘sluis’ (‘receptacle’) zich blijkbaar het eerst in het Nederlands had voltrokken, getuige het gebruik van de woorden ‘Zas oft receptacle’, die in het Franse document worden overgenomen als ‘Sas ou receptacle’.

Het Franse en het Nederlandse probleem kunnen nu in één klap worden opgelost. Naar nu begrijpelijk wordt, werd tevergeefs gezocht naar een Franse en naar een Middelnederlandse oorsprong van het Nederlandse sas: de betekenis ‘sluis’ ontwikkelde zich namelijk in de 16de eeuw in het graafschap Vlaanderen uit het Franse sas in de betekenis ‘zeef’. Deze ‘sluis’, vermeld in de ordonnantie van 1551, werd door degenen die het Franse document opstelden, gezien als een ‘zeef voor het laten passeren van schepen’. Het woord sas werd dus via een ‘Nederlandse’ omweg, in welke taal het een andere betekenis kreeg, teruggegeven aan het Frans. Vandaar dat de pogingen om het Franse sas te verklaren uit het Germaans of het Middelnederlands op niets uitliepen.

In zijn nieuwe betekenis bleef het Franse sas lange tijd alleen bekend in België. Pas in 1835 werd het vermeld in het woordenboek van de Académie Française, zij het zonder vermelding van de regionale afkomst. Met die welhaast officiële vermelding stond niets meer de inburgering van het woord in de Franse taal in de weg.

Bovenstaande tekst is een bewerking van het artikel ‘Wie verhält sich fr. sas “Schleusenkammer” zu ndl. sas “Schleuse”?’ van F. de Tollenaere en K. Baldinger (Zeitschrift für Romanische Philologie, 108, 3/4, Tübingen 1992).