Onze Taal. Jaargang 63

[p. 150]

Gebruik en misbruik van ‘pedagogie(k)’
Dr. J.C. Sturm - docent historische pedagogiek, Vrije Universiteit Amsterdam

Wat is het verschil tussen pedagogie en pedagogiek? Van de meeste woordenboeken komen we het niet te weten. Een opvoedkundige les voor woordenboekschrijvers.

Sinds jaar en dag leggen Nederlandse en Vlaamse docenten hun beginnende studenten in de opvoedingswetenschap het verschil uit tussen pedagogie en pedagogiek. Het eerste begrip slaat op het handelen van bijvoorbeeld ouders of onderwijzers: het opvoeden of onderwijzen zelf, terwijl het tweede begrip op een meta-activiteit duidt: het onderzoeken van of het reflecteren op de werkelijkheid van het opvoeden. Pedagogie is een zelfstandig naamwoord, en betekent, etymologisch bezien, het (bege)leiden van kinderen. Pedagogiek is van oorsprong een zelfstandig gebruikt bijvoeglijk naamwoord: men zou er eigenlijk het Griekse nomen technè (= kunst, vakbekwaamheid, theorie) bij moeten denken.

● Verdeelde meningen

In het officiële en het academische gebruik wordt en werd de term pedagogiek steeds gekozen waar het gaat om de wetenschappelijke benadering van het opvoeden en onderwijzen.

Van Dale presenteert pedagogie en pedagogiek steevast als onderling geheel uitwisselbaar

Zo vindt men aan universiteiten bijvoorbeeld wel een ‘faculteit der psychologie en pedagogiek’, maar nimmer een afdeling pedagogie, en kan men geen bul in de pedagogie verwerven. Op grond van dezelfde naamgeving kon de eerste universitaire docent opvoedkunde in Nederland (sinds 1900), prof. dr. J.H. Gunning Wzn., in 1931 opmerken: ‘de paedagogie baart noodzakelijk vroeg of laat de paedagogiek, uit de opvoeding komen vanzelf voort de opvoedkundige problemen’ (J.H. Gunning Wzn. in Keur uit werken). Ik herinner me niet in de twintigste-eeuwse vakliteratuur ooit het woord pedagogie tegengekomen te zijn in de zin van opvoedkunde, of pedagogiek om het opvoeden zelf aan te duiden.

Dit onder vakmensen normale spraak- en schrijfgebruik blijkt tot mijn verbazing nauwelijks geregistreerd te zijn in Nederlandstalige woordenboeken. Die maken vaak geen of een onjuist onderscheid tussen pedagogie en pedagogiek.

In het Spectrum Nederlands Woordenboek van Weijnen (1973) wordt wel een verschil aangegeven. Voor beide begrippen wordt weliswaar de omschrijving ‘opvoedkunde’ gegeven, maar voor pedagogie wordt daarnaast een tweede (de correcte) betekenis vermeld, namelijk ‘opvoeding’. Kramers (1984²) en Verschueren (1968⁴) signaleren eveneens een vergelijkbaar onderscheid tussen beide termen. Verschuerens behandeling stelt de lezer nog voor extra problemen. Hij geeft als eerste betekenis van pedagogie: ‘opvoedkunde inz. door de school’. Aangezien deze omschrijving problematisch lijkt (hoe gaat dat: opvoedkunde door de school?), veronderstel ik maar dat er eigenlijk had moeten staan: ‘opvoeden inz. door de school’. Hiervoor pleit ook de toelichting op het begrip pedagogiek, namelijk ‘leer van de pedagogie’, want leer van de opvoedkunde zou een pleonasme zijn. Echte inconsistentie komt naar boven wanneer men het lemma opvoedkunde opslaat; daar worden pedagogie en pedagogiek zonder verschil opgevoerd als synoniemen van die term.

● WNT achteloos

Van Dale presenteert pedagogie en pedagogiek steevast als onderling geheel uitwisselbaar, met de betekenis ‘leer van de opvoeding, opvoedkunde’. Het geeft evenwel te denken dat in de bijgeleverde citaten steeds pedagogiek gebruikt wordt waar opvoedingsleer bedoeld wordt, en niet pedagogie. De Grote Koenen (1986) maakt evenmin verschil tussen beide begrippen.

En wat doet het WNT, de moeder van alle woordenboeken? Het WNT is uiteraard iets uitvoeriger bij pedagogie: ‘De opvoeding der kinderen, en: de leer der opvoeding, opvoedkunde, het vak van wetenschap dat de wijze waarop men moet opvoeden bestudeert.’ Ook deze omschrijving schiet te kort; de opvoedingswetenschap heeft niet alleen een voorschrijvende functie (de wijze waarop men moet opvoeden), maar beschrijft ook de wijze waarop men opvoedt en opgevoed heeft, en de problemen die zich daarbij voordoen en voordeden, en verklaart deze. Maar terug naar de begripsverwarring: ook het WNT voert pedagogie achteloos op als synoniem van pedagogiek in de door mij geciteerde betekenissen. Beziet men evenwel de aangevoerde bewijsplaatsen van beide woorden nader, dan valt op dat de voorbeelden met pedagogiek betrekking hebben op opvoedkunde, terwijl men bij pedagogie de notie opvoeding moet veronderstellen. Dus ook in het WNT geen verhelderende uitleg.

Nader onderzoek heeft mij geleerd dat woordenboeken doorgaans geen moeite hebben met een belangrijk betekenisverschil tussen politie (eerste omschrijving: bestuur, regering) en politiek (eerste omschrijving: staatkunde). Kan een lexicograaf mij uitleggen waarom dit met het in etymologisch opzicht vergelijkbare verschil tussen pedagogie en pedagogiek anders ligt?