Onze Taal. Jaargang 63

[p. 125]

[Nummer 6]

[p. 127]

Verplicht Nederlands leren
Het pleit van dwang en vrijheid houdt aan
Jan Erik Grezel - Vakgroep Toegepaste Taalkunde, TU Delft

Buitenlanders kunnen binnenkort verplicht worden Nederlands te leren. Zo wil het Ministerie van WVC kansarme ‘nieuwkomers’ bij de samenleving betrekken. Daarmee verplicht de overheid zichzelf tot het scheppen van voldoende aanbod. Jan Erik Grezel inventariseerde voor Onze Taal de meningen van allerlei betrokkenen.

Eind februari publiceerde minister d'Ancona haar nota ‘Investeren in Integreren’. Een korte paragraaf is gewijd aan de nieuwkomers die vooral in het kader van gezinshereniging of gezinsvorming naar Nederland komen. Asielzoekers vallen hier dus niet onder. Het gaat om naar schatting 25.000 mensen per jaar. Voor hen moet in 1996 een ‘dekkend aanbod’ aan integratiecursussen bestaan. Het kabinet stelt dit jaar 32 miljoen en in de volgende jaren telkens 36 miljoen gulden beschikbaar voor de geleide inburgering. Maar voor wat hoort wat, want vrijblijvendheid is langzamerhand verleden tijd. ‘Waar nodig’ kan de deelname een meer verplichtend karakter krijgen. En als dat niet helpt, wil de minister bezien hoe zij aan ‘verder strekkende maatregelen tot verplichte deelname’ vorm kan geven.

Nieuw is haar voorstel niet. Twee jaar geleden opperde minister Ritzen van Onderwijs ook de verplichte cursus, nadat Bolkestein de voorzet daartoe had gegeven. In het onderwijs klonk de roep om gedwongen deelname al veel eerder (zie de bijdrage van prof. Sciarone in dit tijdschrift). Uniek is de verplichting in Europa wel. Alleen in typische immigratielanden als Australië kent men verplichte taalcursussen. Bepaalde categorieën landverhuizers moeten zelfs een taaltest afleggen voordat ze het land binnen mogen.

Het idee van verplichting lijkt in ons land gemeengoed te worden. In feite hebben de sociale diensten al de bevoegdheid om cliënten die amper Nederlands spreken, tot het volgen van een taalcursus te verplichten. Kennis van het Nederlands is immers een noodzakelijke voorwaarde voor het vinden van een baan. ‘Een non-discussie’ noemde Ien Dales de kwestie van de scholingsdwang daarom.

Toch is lang niet iedereen overtuigd van de zin en de noodzaak van zo'n leerplicht voor volwassen buitenlanders. Er zijn vooral praktische bezwaren. Is er voldoende aanbod? Een probleem vormen ook de sancties die de overheid aan de verplichting zou moeten stellen. En wat moet er in zo'n cursus aangeboden worden? Heeft de verplichting alleen betrekking op aanwezigheid of wordt er een te behalen minimaal niveau vereist? Geldt de verplichting ook voor buitenlandse vrouwen die toch nooit Nederlands zullen spreken, omdat ze thuis, in de toko en de soek altijd met hun eigen taal terecht kunnen?

● Zinvol en uitvoerbaar?

In een tv-programma werd d'Ancona onlangs bestookt met vragen en suggesties van buitenlandse vrouwen, een belangrijke doelgroep van haar beleid. Zij bleken uiteenlopende opvattingen te hebben over de voorgenomen verplichting. Sommige vrouwen noemden het volstrekt overbodig om dwang toe te passen: ‘Wij willen allemaal zo graag!’ Dat werd weersproken door anderen. Zij kenden genoeg buren en vriendinnen die juist een zetje in de rug nodig zouden hebben om angst of luiheid te overwinnen. Het zal d'Ancona gesterkt hebben in haar opvatting.

Bij het leren van een taal speelt motivatie een cruciale rol. Is het dan onzinnig mensen te dwingen Nederlands te leren? Ilhan Akel, directeur van het Nederlands Centrum Buitenlanders, stelt dat nieuwkomers meestal uitermate gemotiveerd zijn. ‘Zij worden echter vaak teleurgesteld doordat ze op een wachtlijst komen. En mensen die al bezig zijn met een cursus, willen graag meer lessen dan ze krijgen. Onder deze omstandigheden, waarbij het aanbod onvoldoende is, kan er van verplichting geen sprake zijn.’ Er blijft natuurlijk een categorie die zich aan scholing onttrekt. In die gevallen kan de overheid zeker een verplichting stellen, vindt Akel. Maar als docenten én migrantenorganisaties de nieuwkomers voldoende weten te motiveren, zal het volgens hem zelden nodig zijn dwang toe te passen.

‘Niet noodzakelijk, niet wenselijk en lastig uitvoerbaar’, concludeerde een commissie onder voorzitterschap van Elske ter Veld in april over de verplichtstelling. De commissie was ingesteld door O & W om het rendement en de budgetverdeling van cursussen Nederlands als tweede taal te onderzoeken. Het beperkte aanbod en het gebrek aan sancties verschaffen onvoldoende basis voor deze nieuwe vorm van leerplicht. Minister Ritzen laat vooralsnog het idee van verplichting niet varen. ‘Maar het is geen doel op zich’, benadrukte hij in een reactie op het rapport-Ter Veld.

● Aanbod

Het ‘nieuws’ van de verplichting haalde na de publikatie van d'Ancona's nota prompt de voorpagina. Een woordvoerster van WVC nuanceert de berichten: ‘Op zichzelf is een verplichting niet zinvol. Het gaat erom dat het leren van de taal onontbeer-

[p. 128]

lijk is. Buitenlanders moeten ervan doordrongen raken dat volwaardig inburgeren echt niet lukt zonder Nederlands en kennis van onze samenleving. De prioriteit ligt nu echter bij het uitleggen van een net aan cursussen, zodat in ieder geval het aanbod over twee jaar compleet is.’ Het ministerie wil natuurlijk voorkomen dat het straks het beschamende verwijt krijgt buitenlanders tot cursussen te verplichten die er in de praktijk gewoon niet zijn.

Het lijkt inderdaad dat de overheid vooral zichzelf verplichtingen oplegt. Het beleid leidt tot meer verzoeken om onderwijs. De gemeenten moeten het aanbod drastisch uitbreiden om aan de vraag te kunnen voldoen. Buitenlanders klagen nogal eens over lange wachttijden. Maar in hoeverre de wachtlijsten reëel zijn, blijft schimmig. Instellingen schermen soms met lange lijsten cursus-kandidaten om meer geld in de wacht te slepen. Vorig jaar stelde minister Ritzen 106 miljoen gulden ter beschikking in het kader van de actie ‘Weg met de wachtlijsten’. Het leverde geen schone lei op. Dat is ook geen wonder als zo'n lijst het bestaansrecht van een instelling kan vormen. De commissie-Ter Veld acht de wachtlijst geen geschikte indicator bij budgetverdeling. Zij concludeert verder dat wachtlijsten door de nog steeds sterk groeiende vraag naar cursussen onvermijdelijk zijn.

● Sancties

Hoe kan deelname indien nodig toch worden afgedwongen? Korten op de uitkering ligt het meest voor de hand. Maar wat te doen bij vrouwen die thuis zitten en geen uitkering hebben, of bij mensen die wel een baan hebben? Die maken volgens ruwe schattingen zeker 50% van de groep nieuwkomers uit. ‘Zover is het denken nog niet’, meldt WVC. Zonder sancties lijkt de plicht echter een loos gebod. De beleidsmakers hopen dat dreiging met korting voor uitkeringsgerechtigden voldoende is. Bij anderen verwacht men - in welzijnswoorden - ‘een positief effect van het werk van de trajectbegeleiders bij de opvang’. Zij kunnen de buitenlanders door een persoonlijke benadering wellicht over de drempel van de taalklas trekken.

In verschillende steden heeft men ervaring met deze opzet. Zo draait in Rotterdam al enkele jaren het ‘Projectbureau Integratie Nieuwkomers’ (het PIN). Het heeft sinds 1991 meer dan 4000 mensen geholpen. De Sociale Dienst verplicht de nieuwkomer tot deelname aan een integratiecursus en verwijst naar het PIN. Dat zoekt de juiste scholing en de meest passende cursus voor de nieuwkomer: ‘het beste traject’. Als de ‘kandidaat-burger’ zich aan de cursus onttrekt of halverwege afhaakt, wordt de Sociale Dienst ingelicht, die vervolgens de uitkering kan korten. Gebeurt dat op dit ogenblik al? Volgens Arian Hazelebach van het PIN is het nog te vroeg om met cijfers naar buiten te treden. Het ‘sanctie-experiment’ loopt feitelijk pas sinds april. Maar hij verwacht dat er in Rotterdam een paar honderd strafmaatregelen per jaar zullen worden getroffen. Niettemin benadert ook hij de problematiek van de positieve kant. ‘Het gaat er niet om de buitenlanders te pesten. We willen gewoon graag dat iederéén inziet hoe belangrijk het is om Nederlands te leren. Tachtig procent van de nieuwkomers is al zeer gemotiveerd.’

● Cursus inburgeren

De inburgeringscursussen bestaan uit drie onderdelen. Eerst krijgen de nieuwelingen in hun eigen taal informatie over regels en wetten waar zij zich aan moeten houden en over voorzieningen waar zij een beroep op kunnen doen, zoals de kinderbijslag en het ziekenfonds. Het tweede onderdeel is de zogenoemde Nederlandkunde. Daarin worden sociale thema's behandeld: hoe leven de Nederlanders, hoe wonen ze, wat voor onderwijs volgen ze, wat zijn hun hobby's, welke feestdagen kennen ze? De nieuwkomers leren niet alleen dat Nederland een koningin heeft, maar ook wat koninginnedag inhoudt. Ze maken kennis met de ‘afsprakencultuur’, het fenomeen van op tijd rijdende bussen en treinen, en het verschil tussen een cd en de CD. Ten slotte wordt er natuurlijk ook nog gewoon Nederlands gegeven. Nederlandkunde en Nederlands versmelten gemakkelijk tot één cursus. ‘Je moet het bij de lessen Nederlands toch ook érgens over hebben’, zegt Marcel van der Knaap, directeur van een Goudse instelling voor basiseducatie. Laaggeschoolde nieuwkomers komen in de regel bij de basiseducatie terecht, hogergeschoolden bij het VAVO (volwassenenonderwijs).

Deze opzet dwingt het welzijnswerk samen te werken met onderwijsinstellingen. Zo ontstaat er wel

[p. 129]

eens wat frictie. Van der Knaap hekelt de ‘overzorg’ waarmee projectbureaus de nieuwkomers omringen. Maar in verplichting ziet hij pas wat als scholing ook materieel beloond wordt. Nieuwkomers zouden hun lesgeld terug kunnen krijgen bij afronding van de cursus. Gemiddeld wordt er een eigen bijdrage verlangd van een paar honderd gulden voor een langlopende cursus.

● Succes

Over het succes van de experimenten met nieuwkomers bestaan tegenstrijdige berichten. ‘Ruim negentig procent maakt de inburgeringscursussen af’, jubelt het ministerie. In Tilburg is het project voor nieuwkomers zeer goed aangeslagen volgens directeur Jos van Gerven. Hij noemt een uitval van vijf procent. Het geheim is de formule: individuele trajectbegeleiding. In Tilburg doet ongeveer 65% van alle nieuwkomers mee. Dat haalt men in Amsterdam bij lange na niet. Sommige docenten klagen er steen en been over de sterk wisselende opkomst. De eis van aanwezigheid zou dat probleem maar ten dele oplossen. Op slecht gemotiveerde mensen die glazig uit het venster turen, zit daar ook niemand te wachten.

De verplichting Nederlands te leren heeft duidelijk twee kanten. Voor een deel van de nieuwkomers is ze overbodig. Zij vinden zelf de weg wel naar een cursus. Anderen moet de maatregel stimuleren de schreden naar de school te richten. Louter dwang brengt taalkennis niet dichterbij, tenzij de dreiging met een financiële straf de motor is tot motivatie. De straf kan ook vervangen worden door beloning: bij voldoende kennis van het Nederlands de garantie op een baan. Helaas biedt de economische situatie die ruimte nu niet. Voltooiing van een cursus zou men kunnen honoreren door terugbetaling van het lesgeld. Voldoende presentie volstaat in dat geval.

Het beleid van WVC dwingt onderwijsinstellingen tot de soms wat moeizame samenwerking met het welzijnswerk. Hier botsen twee culturen. Wie waakt over het welzijn van zijn medeburger, staat een zachte aanpak voor met intensieve begeleiding. Onderwijsmensen vrezen de verlammende werking van al die welzijnszorg. Zij zien veelal geen been in dwang.

Gunstig is in ieder geval het boemerangeffect van de maatregel. De overheid verplicht zichzelf tot een groter aanbod. Misschien is dat ook wel de koele berekening van een erflatende minister.