Onze Taal. Jaargang 63

[p. 114]

De Spraakmakers
De tekstschrijver als ambassadeur van de lezer
Jaap de Jong

De copywriter en de journalist kenden we al. Maar wat is een tekstschrijver? ‘De tekstschrijver kan de lezer verleiden. Hij maakt van teksten gebruiksteksten.’ Een gesprek met Felix van de Laar, voorzitter van TekstNet, de jonge vereniging van tekstschrijvers, over het vak en de verleidingsmiddelen van de schrijver.

Bestaat er een gilde van tekstschrijvers? Uit een onderzoek van Leo Lentz van de universiteit van Utrecht blijkt dat de beroepsgroep voornamelijk bestaat uit ongeorganiseerde eenlingen, autodidacten op zolderkamers, met een bescheiden inkomen en een onbescheiden tevredenheid over het eigen beroep. Maar onlangs hebben zo'n tachtig tekstschrijvers, redacteuren en communicatietrainers zich verenigd in TekstNet, sinds 1993 een officiële vereniging. TekstNet stelt zich ten doel deze beroepen meer bekendheid te geven en de kwaliteit van de diensten te verhogen. De leden (freelancers en bureaus) hebben zich gebonden aan de Algemene Leveringsvoorwaarden van TekstNet.

De socioloog Felix van de Laar (1951) schreef als redacteur het schoolkrantje vol en later het faculteitsblad. Als beleidsmedewerker produceerde hij vele nota's en kreeg hij geschriften van zijn collega's te herschrijven. ‘Omdat ik destijds nog geen pc en zelfs nog geen typemachine had, maakte ik zo beknopt mogelijke teksten. Anders moest ik alles helemaal met de hand overschrijven: dat remde de wolligheid behoorlijk. Nog steeds heb ik een grote behoefte aan bondige formuleringen.’ Van de Laar wilde niet meer voor een baas werken en vestigde zich als zelfstandig tekstschrijver. Vanaf 1990 is hij voorzitter van TekstNet. Onlangs verscheen van zijn hand Qua Nederlands, Taalvervlakking of taalverrijking? (Uitgeverij Kosmos).

Voor het gesprek met de voorzitter van TekstNet hoef ik me niet naar een morsige zolderkamer te begeven. Het bureau Vandelaar Tekstbewerking is prachtig gelegen naast de Amsterdamse multiculturele Y-markt, inderdaad met weids uitzicht zowel op de oude binnenstad als op het IJ.

Wat heeft een tekstschrijver te zoeken in een maatschappij vol hoogopgeleide mensen? Kunnen die hun eigen teksten niet schrijven?

‘Voor veel functies worden inderdaad goede schriftelijke uitdrukkingsvaardigheden gevraagd, maar de werknemers blijken vaak onvoldoende in staat leesbare teksten te schrijven. Dikke rapporten en nota's over hun specialisaties, dat lukt ze vaak wel. Maar ze hebben tekstschrijvers nodig om er een effectieve tekst van te maken. Een tekstschrijver kan de lezer verleiden. Hij schrijft zó dat de lezer de informatie tot zich wil en kan nemen en dat hij er iets mee gaat doen. Hij maakt tekst tot gebruikstekst.

Toen Schaefer nog wethouder in Amsterdam was, verbood hij zijn ambtenaren lange rapporten te schrijven. Zet het maar op een A-viertje, was zijn devies. Sinds hij weg is, dijen de rapporten helaas weer uit. Onaantrekkelijke, overvolle teksten. “Alles staat erin!” Zeker, maar wel in de verkeerde volgorde en bedolven onder informatie die de lezer niet wil weten. Hoe dat komt? Ik denk doordat ambtenaren vaak blind zijn voor hun eigen tekst. Een andere oorzaak van onaantrekkelijkheid is het schrijven met een commissie waarin alle leden hun eigen(wijze) inbreng willen hebben. Een tekstschrijver van buiten, die geen inhoudelijk belang heeft bij het rapport, kan dan veel goed doen.’

Wat is een tekstschrijver voor een persoon?

‘Tekstschrijvers vinden het lekker om de hele wereld in woorden te vatten. Ze vinden het uitdagend datgene wat de opdrachtgever bedoelt, effectief te formuleren. Tekstschrijvers zijn mensen met zitvlees (overigens ook vaak met rugklachten; ik ben hard op zoek naar een betere bureaustoel). Kees van Kooten zegt: “Schrijven is blijven zitten tot het er staat.” Die passie voor het juiste woord kan een zeer tijdrovende eigenschap zijn. Mijn collega's van tekstbureau Sdu/Tappan, die de opdracht hadden de ruim negentig formulieren van de douane terug te brengen tot slechts een paar stuks, zaten op enkele woorden een hele middag te broeden - en met plezier. Als bij zulke formulieren elk woord telt, moet het ook goed gekozen zijn. Verder moet je beschikken over een groot inlevingsvermogen: ik voel me vaak de ambassadeur van de lezer. Diens belangen moet ik verdedigen tegenover de opdrachtgever.

Veel van de tekstschrijvers die ik ken, zijn self-made. Ze hebben niet een gerichte taalopleiding gedaan, maar zich na een studie sociologie, biologie of rechten volledig gewijd aan het schrijven. Er komt nu een nieuwe generatie tekstschrijvers, die taalbeheersing, tekstwetenschap of communicatiekunde heeft gestudeerd. Nuttig, maar elke dag teksten schrijven is, volgens mij, de beste leerschool. En dan nog is een goede stelregel: “Geen tekst de deur uit voor er een collega naar gekeken heeft.”

[p. 115]

Maar dat veronderstelt dat je met ten minste één partner samenwerkt, en zo ver zijn de meesten nog niet.’

Zijn tekstschrijvers gemankeerde journalisten?

‘Je moet de verschillen niet overdrijven, maar er zijn er wel een paar. Tekstschrijvers zijn dienstbaarder aan hun opdrachtgevers dan journalisten, die onafhankelijk en kritisch moeten zijn. Journalisten moeten vooral een neus voor nieuws hebben en heel snel werken. Daardoor zijn ze vaak slordiger dan tekstschrijvers. Tekstschrijvers zijn minder ad rem, kijken meer de kat uit de boom. Overigens zijn copywriters weer dienstbaarder aan de opdrachtgever: zij maken reclame voor het produkt en verzwijgen de nadelen. Tekstschrijvers hebben meer een ethische inslag dan copywriters en zullen eerder het belang van de lezer zoeken. Wat dat betreft zijn de namen van tekstbureaus als Tekst & Uitleg, Klare Taal en To The Point veelzeggend.’

Zijn er meer tekstschrijvers dan vroeger?

‘Ik denk het wel. De oude Grieken hadden al professionele logografen, schrijvers van pleitnota's. De beroepen van advocaat en notaris - ontstaan toen de meeste mensen nog analfabeet waren - zijn nauw verwant met het onze. Ghostwriters zijn er in de politiek en bij directies van grote bedrijven altijd geweest. Max Dendermonde en Willem Elsschot leefden van het schrijven van jubileumboeken en het regelen van advertenties. Dat schrijven als zelfstandige tak van dienstverlening opnieuw opbloeit, komt denk ik ook doordat mensen zich “analfabeet” voelen als het om stijl, structuur, woordkeus en dergelijke gaat.

De laatste tijd verschijnen er steeds meer eenpersoonsbureautjes. Waarschijnlijk omdat het een vrij beroep is, met lage investeringskosten. Voor een paar duizend gulden heb je een telefoonbeantwoorder, fax, computer en een printer en kun je aan de slag. Vanaf je studentenkamer kun je als afgestudeerde taalbeheerser de mensen gaan helpen met heldere teksten. Je inkomsten zijn in het begin niet geweldig, maar je verschijnt in druk, dat trekt de nieuwkomers aan. Velen houden het niet lang vol. Echte beginnersfouten zijn een slordige “briefing”, onduidelijke afspraken bij de opdrachtgeving en het aannemen van opdrachten die je niet aankunt omdat ze te moeilijk of te groot zijn. Dat is slecht voor je eigen reputatie en die van het vak.

Het aanbod groeit dus, maar ook de vraag naar tekstschrijvers neemt toe. Er verschijnen veel, zeer veel teksten die echt moeten aankomen bij de lezers. Steeds meer bedrijven zien in dat een externe tekstschrijver inschakelen een goede investering is, dat die het veel beter doet dan de eigen, duurbetaalde manager. We worden ingeschakeld voor het schrijven van brieven, speeches, formulieren, folders, brochures en jaarverslagen.

foto: Mariette Carstens

Bedrijven bellen me zelfs voor het formuleren van nieuwjaarswensen

Ook werken we mee aan corporate magazines, rapporten, advertentieteksten en jubileumboeken. Vaak vanaf het eerste idee tot en met de vormgeving en het ophalen van de tekst bij de drukkerij toe. Bedrijven bellen me zelfs voor het formuleren van nieuwjaarswensen.’

Met welke middelen kan de tekstschrijver de lezer verleiden?

‘Als ik van een tekst een gebruikstekst moet maken, zie ik mezelf vaak lijdende vormen verwijderen en actief maken, de structuur verbeteren door alinea's te maken waar ze niet staan en kopjes verzinnen om rust te brengen in de tekst. Ik probeer de kern van beweringen te benadrukken door die voorop te plaatsen en door allerlei omtrekkende bewegingen in een inleiding te schrappen. Vaak begin ik een tekst met een vraag. De lezer kan dan denken: “Wil ik dat weten? Dan lees ik door.” Ook maak ik de terminologie consistent en omschrijf ik vaktermen, zonder op mijn hurken te gaan zitten.

In een boekje dat ik heb geschreven voor een woningbouwvereniging in Leiden, merkte ik dat de bruikbaarheid van allerlei reglementen ook vergroot werd door verboden te vervangen door gedragsalternatieven: Laat uw hond niet op de stoep zijn behoefte doen werd: Zorgt u ervoor dat de hondepoep op plaatsen terechtkomt waar geen mensen lopen en geen kinderen spelen. In sommige wijken zijn hondetoiletten. Gebruik anders een schepje.

Liever gebruik ik een gebod met een korte uitleg dan een verbod met nog een ontkenning erachter: Gooi geen gloeiende as in de container, want die kan daar niet tegen werd: De container kan smelten. Laat afval afkoelen voor u het erin doet.

Ik probeer me in te leven in de mensen die iets met de tekst moeten, en concludeer dan bijvoorbeeld dat je ze niet domweg iets moet verbieden (“Dat maak ik zelf wel uit!” is de begrijpelijke reactie). Ik probeer de mensen op de consequenties van gedrag te wijzen: Vuilniszakken of grofvuil buitenzetten in trappenhuizen of galerijen: dat vraagt om moeilijkheden. De jeugd, honden, katten of ratten zullen erop afkomen. Bij warm weer zal het gaan stinken. Bewaar het vuil dus zo, dat dit allemaal niet gebeurt. Met zulke en nog honderd andere ingrepen kun je een tekst aan het stromen brengen.’