Onze Taal. Jaargang 63

[p. 97]

[Nummer 5]

[p. 99]

Pseudo-ontleningen
Nicoline van der Sijs - redacteur en lexicograaf, Utrecht

Een pseudo- of quasi-ontlening lijkt een leenwoord, maar is dat in werkelijkheid niet. Het woord komt in díe vorm met díe betekenis niet voor in de taal waaraan het ontleend lijkt te zijn (de brontaal). Smoking is een algemeen bekend voorbeeld. In het Engels is dit woord onbekend in onze betekenis.
Hoe algemeen zijn pseudo-ontleningen, en hoe groot is de invloed van het Engels hierbij?

Pseudo-ontlening is een begrip uit de etymologie. Om erachter te komen of een woord een ontlening of een pseudo-ontlening is, moet men nagaan of het woord voorkomt in zowel de ontlenende taal als de brontaal, en zo ja, of de oudste betekenis in de ontlenende taal bestaan heeft in de brontaal.

● Wijze van ontstaan

Het begrip pseudo-ontlening moet niet worden verward met valse vriend: valse vriend is geen etymologische term, maar een begrip dat gebruikt wordt voor woorden uit twee talen die qua vorm verraderlijk veel op elkaar lijken maar een verschillende betekenis hebben. Het kan hierbij gaan om pseudo-ontleningen, maar meestal betreft het woorden die lang geleden door een taal aan een andere ontleend zijn, en vervolgens in beide talen een verschillende betekenisontwikkeling hebben doorgemaakt, zoals horloge (in het Nederlands ‘polshorloge’, in het Frans ‘klok’) en milieu (in het Nederlands ‘biologische omgeving’, in het Frans ‘onderwereld’).

Ik heb pseudo-ontleningen verzameld en ingedeeld in een aantal categorieën die gebaseerd zijn op de wijze van hun ontstaan.^* Ik beperk me tot pseudo-ontleningen uit de moderne talen, en zal dus geen aandacht schenken aan woorden die zijn gevormd uit Griekse of Latijnse elementen. Evenmin schenk ik aandacht aan gevallen als liften, waaraan niet, zoals wel gedacht wordt, een Engels to lift ten grondslag ligt, maar dat een (Nederlandse) afleiding is van het Engelse zelfstandig naamwoord lift ‘gratis meerijden’. Het gaat hier om een normale afleiding van een (ingeburgerd) leenwoord.

In de meeste gevallen ontstaan pseudo-ontleningen door gebrek aan kennis van de brontaal. Dit blijkt uit het feit dat de gebruiker een pseudo-ontlening meestal beschouwt als een echte ontlening (zo noemt Koenen hometrainer Engels). Soms worden pseudo-ontleningen bewust bedacht; meestal gaat het dan om reclametaal of modieuze termen, bijvoorbeeld ladyshave, restaurette. De bedenkers veronderstellen dat dergelijke woorden door hun buitenlandse uiterlijk een hogere status krijgen.

* Het materiaal stamt uit de moderne woordenboeken (Koenen, Van Dale); voorts is gebruik gemaakt van J. Posthumus, A description of a corpus of anglicisms, Anglistisch Instituut Groningen, 1986; ‘Ontlening en xenofobie’ van Q.I.M. Mok (Levende Talen nr. 449, 1990, blz. 130-133); en twee artikelen van Arthur Kooyman over ‘Namaak-buitenlands’ in Onze Taal van december 1989 en januari 1991. Overigens houd ik me aanbevolen voor aanmerkingen en toevoegingen.

● Nieuwe vorm

De eerste categorie pseudo-ontleningen die we kunnen onderscheiden, is die van woorden waarvan de vorm ontleend lijkt te zijn aan een andere taal, terwijl die vorm in deze andere taal niet voorkomt. Het gaat altijd om samenstellingen of afleidingen.

Samenstellingen

Pseudo-Engels zijn: autocross (Engels stock-car race); autocoat (Engels carcoat), babybox (Engels playpen); speakerbox ‘geluidsbox’ (Engels speaker); city-bag (Engels hold-all); dumpshop (Engels army surplus store); hometrainer (Engels home exerciser); ribcord (Engels cord(uroy)); showcaravan (Engels demonstrationmodel); en ten slotte all-risk, ladyshave, showmaster, waarvoor geen Engelse equivalenten bestaan.

Deze pseudo-ontleningen lijken te zijn ontstaan doordat in het Nederlands twee afzonderlijk ontleende Engelse woorden in een samenstelling aan elkaar gekoppeld zijn, wat een samenstelling opleverde die in het Engels niet voorkomt. Veel van de genoemde woorden zijn bewust gevormde reclamewoorden of modieuze termen.

Pseudo-Frans zijn bel-etage (Frans premier étage) en aide ménage ‘hulp in de huishouding’ voor Frans femme de ménage. Dit zal wel een eufemistische benaming zijn, vergelijkbaar met interieurverzorgster.

Afleidingen

Net zoals een pseudo-ontlening gevormd kan worden door de samenstelling van twee ontleende woorden, kan dat ook gebeuren door de combinatie van een leenwoord met een geleend achtervoegsel.

De pseudo-Franse woorden blamage, confectionair, coulance, roulatie, grimeur, kwestieus, modieus, podagreus, grossier, plafonnière, artillerist en chaperonne zijn gevormd uit de aan het Frans ontleende woorden blâmer, confection, coulant, roulation, grimer, question, mode, podagre (‘jicht’), gros, plafond/plafonnier, artillerie en chaperon met de aan het Frans ontleende achtervoegsels -age, -aire, -ance, -ation, -eur, -eux, -ier, -ière, -iste, -ne. De afleidingen als zodanig komen niet in het Frans voor.

Ten slotte drie (ogenschijnlijke) voltooide deelwoorden: logé, introducé en maintenee. Logé komt in het Frans alleen voor als voltooid deelwoord van loger ‘logeren’: voor ons ‘logé’ gebruikt het Frans hôte. Introducé (Frans: invité) en maintenee (Frans: femme entretenue) lijken Franse voltooide deelwoorden, maar zijn dat niet: de voltooide deelwoorden van introduire en maintenir luiden introduit en maintenu. Introducé en maintenee zijn als pseudo-Franse woorden gevormd van de Nederlandse werkwoorden introduceren en mainteneren.

Bovenstaande woorden lijken me vergissingen, geen

[p. 100]

bewuste scheppingen. Wel bewuste, ‘chique’ scheppingen zijn de moderne woorden op -ette en -tiek (Frans -tique). Woorden op -ette die niet in het Frans voorkomen, zijn restaurette, bungalette. Dit zijn verkleinwoorden die waarschijnlijk zijn gevormd naar analogie van wél in het Frans voorkomende woorden als maisonnette en kitchenette. Het achtervoegsel -tiek is in het Nederlands ‘winkel’ gaan betekenen, ongetwijfeld naar analogie van boetiek. Hiervan is automatiek gevormd, dat geen Franse tegenhanger heeft: het Franse automatique betekent alleen ‘automatisch’.

● Vorm naar gelijkenis

Een tweede categorie bevat woorden waarvan de vorm ontleend lijkt te zijn aan een andere taal, terwijl die vorm als zodanig in deze andere taal niet voorkomt, maar wel een erop lijkende vorm met dezelfde betekenis. Het lijkt erop dat deze pseudo-ontlening ontstaan is door verandering/verminking, vaak door geringe kennis van de brontaal. Soms kan in de ontlenende taal een kort woord volstaan: een pocket heet in het Engels pocketbook omdat in het Engels pocket ook al ‘zak’ betekent; in het Nederlands is pocket onderscheidend genoeg. Een vrij

Pseudo-ontleningen als smoking, die in verschillende talen voorkomen, zijn alle gebaseerd op het Engels

groot aantal pseudo-ontleningen bestaat uit woorden die een verkorting zijn van het woord in de brontaal.

Verkortingen van Engelse woorden zijn: camping voor Engels camping site, detective voor detective story, pocket voor pocketbook, gin-tonic voor gin and tonic, panty voor panty hose, parking voor parking-lot; veranderde Engelse woorden zijn dancing voor Engels dance-hall, happy end voor happy ending, mixdrink voor mixed drink, stationcar voor Engels estate car, Amerikaans-Engels station wagon (wellicht een contaminatie), en misschien jack ‘jasje’ voor jacket.

Veranderde Franse woorden: assuradeur voor Frans assureur; belletrie voor belles-lettres; modinette voor midinette (in het Nederlands ongetwijfeld beïnvloed door mode), secondant voor second. Verkorte Franse woorden: maillot voor Frans maillot de jambes, champignon voor champignon de Paris, patat(es) en frites/friet voor patates frites.

Een veranderd Duits woord: unheimisch voor Duits unheimlich.

● Andere betekenis

Een derde categorie omvat de woorden waarvan de vorm ontleend zou kunnen zijn aan een andere taal, maar deze vorm heeft in de andere taal een compleet andere betekenis. Bij deze pseudo-ontleningen is meestal niet uit te maken of de vorm geleend is en de toekenning van de betekenis in het Nederlands heeft plaatsgevonden, of dat ze in het Nederlands zijn gevormd naar het voorbeeld van de andere taal, zoals de woorden van de eerstgenoemde categorie.

Woorden die in het Nederlands een compleet andere betekenis hebben dan in het Engels zijn:

woord	Nederlandse betekenis	Engelse betekenis	Engelse woord voor Nederlandse begrip
box	babybox	doos, bergplaats	playpen
box	luidspreker	doos, bergplaats	speaker
jacket	kroon	omhulsel	crown
oldtimer	oude auto	veteraan	veteran car
pick-up	platenspeler	oppikken, toonopnemer	record player
slip(je)	onderbroek	onderrok	pants/panties
touringcar	reisbus	open vierzitter	motor coach

Bij een aantal van deze woorden (box, jacket) lijkt sprake te zijn van betekenisvernauwing in het Nederlands.

Een aparte categorie vormen uit het Engels geleende woorden op -ing. In het Engels zijn dit oorspronkelijk tegenwoordige deelwoorden, vaak gebruikt voor werkwoordelijke zelfstandige naamwoorden; in het Nederlands zijn het zaaknamen. In het Engels betekent dancing ‘dansend, het dansen’, in het Nederlands ‘dansgelegenheid’; in het Engels betekent doping ‘drugs gebruikend, het gebruiken van drugs’, in het Nederlands meestal ‘drugs’ (bijvoorbeeld in doping gebruiken); het Nederlands gebruikt franchising waar het Engels franchise gebruikt.

Soms worden in het Engels de woorden op -ing als eerste deel van een samenstelling gebruikt, waarbij het Nederlands verkort. Voorbeelden hiervan: camping voor Engels camping site, parking voor Engels parking-lot, smoking voor smoking-jacket.

Woorden die in het Nederlands een compleet andere betekenis hebben dan in het Frans zijn:

woord	Nederlandse betekenis	Franse betekenis	Frans woord voor Nederlands begrip
conducteur	kaartjesknipper	bestuurder	contrôleur
machinist	bestuurder	toneelmeester	mécanicien
maisonnette	etagewoning	huisje	duplex
perron	treinplatform	bordes	quai
tompouce	gebakje	paraplu	millefeuille

Ook hier is soms sprake van betekenisvernauwing in het Nederlands, bijvoorbeeld bij maisonnette.

Een kleine groep bestaat uit eponiemen die in de brontaal alleen voorkomen als persoonsnaam, maar in de ontlenende taal een voorwerp aanduiden. Voorbeelden:

woord	Nederlandse betekenis	betekenis in brontaal
colbert	jasje	Frans staatsman
molière	soort schoen	Franse schrijver
richelieu(werk)	soort borduurwerk	Frans staatsman

Overigens worden molières in het Frans richelieux genoemd!

Een Engels voorbeeld is: manchester ‘katoenfluweel’, naar de plaatsnaam, zoals zoveel namen voor stoffen (in

[p. 101]

het Engels wordt deze stof corduroy of velveteen genoemd).

Een Duits voorbeeld: jaeger, naar de Duitse arts Jaeger (geen stofnaam in het Duits).

● Engels als lingua franca

Sommige door Nederlanders gebruikte pseudo-ontleningen komen ook in andere talen voor. De opsomming die ik hieronder geef, is zeker niet volledig.

In het Frans autocoat, camping, dancing, doping, franchising, hometrainer, parking, smoking en voorts een aantal woorden die niet in het Nederlands voorkomen: lifting ‘faceliften’, training ‘trainingspak’, footing ‘het wandelen als sport’, auto-stop ‘het liften’, autocar ‘touringcar, bus’, baby-foot ‘tafelvoetbal’. In het Spaans camping, doping, slip en het niet in het Nederlands bestaande footing ‘het joggen’, sleeping ‘slaapwagen’. In het Italiaans box ‘babybox’, doping, slip, smoking. In het Duits hometrainer, oldtimer, slip, smoking. In het Noors, Deens, Zweeds smoking, perron, in het Zweeds kamping, pocket, in het Deens het niet in het Nederlands voorkomende covercoat ‘beschermende jas’ en babylift ‘reiswieg’.

In het Engels heb ik geen pseudo-ontleningen kunnen vinden.

Deze pseudo-ontleningen kunnen op dezelfde manier in categorieën verdeeld worden als de Nederlandse pseudo-ontleningen. Opvallend is dat, op perron na, alle pseudo-ontleningen zijn gebaseerd op het Engels; dit heeft ongetwijfeld te maken met de status van het Engels: een soort lingua franca, die toch niet perfect wordt beheerst. Ook valt het grote aantal pseudo-ontleningen op -ing op. Het lijkt onwaarschijnlijk dat al deze talen een woord als smoking onafhankelijk van elkaar als pseudo-ontlening gevormd hebben, maar de etymologische woordenboeken van de verschillende talen verwijzen allemaal alleen naar het Engels.