Onze Taal. Jaargang 63

[p. 52]

De man bij zijn naam genoemd
Drs. G. van Berkel - neerlandicus en oudgermanist

Achternamen lijken zo eenvoudig te verklaren: de De Vriesjes kwamen uit Friesland, en het hoofd van de stamvader der Korthalzen rustte direct op zijn schouders. Schijn kan hier bedriegen. De voorouders van de familie Kortman waren niet klein van stuk, maar woonden in een kot. Over Napoleon, de ontwikkeling van onze achternamen uit toenamen en de herkomst van Kars.

Een mijlpaal in de geschiedenis van de Nederlandse familienamen is het decreet van de Franse keizer Napoleon van 18 augustus 1811, die toen ook over Nederland heerste. Het decreet verplichtte de Nederlanders op het gemeentehuis te verschijnen en een verklaring te ondertekenen dat zij de familienaam die ze al hadden, officieel wilden behouden, of dat zij een door henzelf te kiezen naam als officiële familienaam zouden dragen. Het duurde al met al vijftien jaar en er moest met straf gedreigd worden, maar sinds 1826 heeft iedere Nederlander een officiële familienaam. Daarmee werd ook een periode in de evolutie van familienamen afgesloten die ruim zevenhonderd jaar geduurd heeft.

● Verschil moest er komen

Het vroegste gebruik van toenamen (een naam die aan de doopnaam van een persoon wordt toegevoegd om hem nader te onderscheiden) in Nederland zien we in een oorkonde uit Vlaardingen van omstreeks 1130: Heremannus Filius Popponis, Adaluuin Castellanus, Deddo de Risuuic. Het gaat hier om verwijzingen naar de naam van de vader (zoon van Poppo), de plaats van herkomst of verwijzing naar het grondbezit, om de aanduiding van functie of beroep en om bijnamen. Er was toen blijkbaar al een groeiende behoefte aan toenamen.

Waardoor nam de behoefte aan toenamen zo sterk toe? Allereerst ging de toenaam onder de Hollandse adel vanaf de dertiende eeuw functioneren als een soort teken van rang, refererend aan het grondbezit. De edelen noemden zich naar het grondbezit onder andere Van Teylingen, Van Voorhout, Van Rijswijk en Van Wassenaer.

De tweede reden is de vermindering van het aantal gangbare voornamen. Die vermindering was het gevolg van verschillende factoren:

- Veranderingen in het systeem van vernoeming: de Germaanse voornaamgevingstraditie (zogenoemde tweestammige namen met stamvariatie: Hildebrand, wiens vader Heribrand heette en zijn zoon Hadubrand) maakte plaats voor de vernoeming, hetzij naar de grootvader, hetzij naar de vader. Vernoeming leidde noodgedwongen tot een vermindering van het Germaanse voornamenbestand.

- De toenemende verkorting van de tweestammige namen tot eenstammige namen, waardoor steeds meer namen samenvielen. Zo werden de tweestammige namen Hildibrand en Hildimar beide verkort tot Hildo.

- De opkomende voornamenmodes, waardoor vooral de uitheemse christelijke doopnamen snel aan populariteit wonnen. De voornaam Jan, van het Hebreeuwse Johannes ‘Jahweh is genadig’, was al in de late middeleeuwen de meest voorkomende naam in de Lage Landen. Zoals dat met modes gaat, droegen nu talloze personen dezelfde voornaam, met als toppers bij de mannen Jan, Henric, Willem en Pieter. Bij de vrouwennamen was Elisabeth de koploper. Dergelijke modenamen werden vaak door meer dan de helft van de bevolking gedragen.

De derde reden die de toenemende behoefte aan toenamen verklaart, is de verstedelijking. In de opkomende steden was de kans op gelijknamigheid vele malen groter dan op het platteland. In de Lage Landen was de verstedelijking in het zuiden, het huidige Vlaanderen, het grootst. Het gebruik van toenamen is er dan ook enkele eeuwen ouder dan in de Noordelijke Nederlanden. Zo wordt in Antwerpen na 1257 in officiële stukken niemand meer uitsluitend bij zijn doopnaam genoemd. Pas honderd jaar later (1351) geldt dat zelfde bijvoorbeeld voor Dordrecht, en pas in de 17de eeuw zijn toenamen algemeen in alle provincies.

● Vader of van-de

De eenvoudigste manier om een toenaam te vormen was het toevoegen van de naam van de vader aan de eigen doopnaam (Jan van Hendrik). Zulke toenamen noemen we patroniemen. Dit naamtype kwam aanvankelijk het meest voor. In de 17de eeuw wordt het aannemen van een toenaam in Holland mode. De patroniemen worden gaandeweg vervangen door toenamen die nu voortleven als familienamen. De dichter Coornhert (circa 1570) had daar een scherp oog voor: ‘Vele Rijcke luyden, al waer heur eygen vader een arbeyder, bedelaer..., ja Roover geweest, ziende dat het wat loflijck schynt voor Edel gheacht te sijn, versieren een toename of Van.’

[p. 53]

Hij ziet de toenaam als een sieraad dat status verschaft. En het zijn dan ook vooral de nieuwe rijken die een toenaam aannemen. Nu wij vaste familienamen hebben, speelt die status eigenlijk geen rol meer, maar bij ‘dure’ dubbele namen als Quarles van Ufford, Van Harinxma thoe Slooten of Post van der Linde denken we ook nu nog aan de status van een bepaalde maatschappelijke klasse.

In de gewesten waar vernoeming naar de grootvader gebruikelijk was, waren patroniemen altijd individueel, dat wil zeggen: de vader droeg niet dezelfde voornaam als de zoon, zodat van generatie op generatie een ander patroniem gevoerd werd. In die gebieden werd het patroniem dan ook niet als een echte toenaam gevoeld, zo blijkt uit het volgende citaat, een fragment uit Sara Burgerhart (1782) van Betje Wolff en Aagje Deken, waarin Pieternelletje Degelijk vertelt hoe zij aan haar toenaam gekomen is:

‘Toen ik daar zoo bij men heer zat thee te drinken, dacht ik nog om je grootvader, Pieter Burgerhart. Die is nog bij gelijks mijn dooppeet: want ik hiette maar Pieternelletje Pauwls, en ik had zoo een dingsigheid om ook een van te hebben; en toen zei je grootvader: kom meid, we zullen je Pieternelletje Degelijk noemen; 't heugt mij nog klaar; ik lei het pampier in de etenskast in men keuken, en grootvader deedt zijn schoenen nog aan, en hij lachte dat hij schudde, omdat ik zo blijde was met mijn van.’

Een toenaam heet hier, net als bij Coornhert, een van. De oorsprong van dit woord gaat terug op familienamen die met van beginnen, eerst de bezitsnamen van de adel en later de vele herkomstnamen.

● Regionale verschillen

Ik heb een grafiek getekend die de ontwikkeling van patroniemen naar toenamen van een andere categorie weergeeft. De groep personen die in Rotterdam door de eeuwen heen gevolgd is, waren de stadsbestuurders, dus de hogergeplaatsten. In Hilversum en Laren waren het alle personen die grond hadden waarover belasting betaald moest worden. De grafiek laat zich als volgt lezen: aan de onderkant van de lijn kunt u de percentages van de toenamen aflezen, aan de bovenkant de verminderende percentages patroniemen. Het verschil in ontwikkeling tussen Rotterdam en Hilversum laat zich verklaren uit de duidelijk hogere sociale status van de personen in Rotterdam en uit de zuidelijker ligging van deze stad. Het verschil tussen Laren en Hilversum is grotendeels te verklaren door het verschil in economische structuur: Hilversum ontwikkelde zich in de 17de eeuw tot een kleine industriestad, terwijl Laren sterk agrarisch georiënteerd bleef. Niet alleen was de behoefte aan toenamen in een industriestad groter, maar Hilversum trok ook veel handwerkslieden van elders aan, die een beroepsnaam of een herkomstnaam gingen voeren.

De grafiek leidt tot de volgende conclusie: het in zwang komen van familienamen in de Lage Landen verloopt vanuit het zuiden naar het noorden, van hogergeplaatste naar lagergeplaatste personen en van stad naar platteland.

● Repertorium van familienamen

Het Nederlands Repertorium van Familienamen is een veertiendelig boekwerk met de familienamen van de tien miljoen mensen die bij de volkstelling van 31 mei 1947 in Nederland woonden. Deze tien miljoen mensen droegen samen zo'n 150.000 verschillend gespelde familienamen. Het repertorium vermeldt voor elke familienaam de aantallen naamdragers per gemeente, en is dus uitermate geschikt om de geografische verdeling van de familienamen te onderzoeken. Maar helaas stamt het repertorium uit het computerloze tijdperk.

Van (individueel) patroniem tot (andersoortige) toenaam

Ik heb een eenvoudige computertoepassing ontwikkeld waarin ruim twee derde van de Nederlandse bevolking van 1947 is opgenomen. De aantallen naamdragers zijn opgeteld op het niveau van de provincies. Met één druk op de knop kunnen we nu nagaan hoe frequent een bepaalde achternaam in een bepaalde provincie voorkomt. Het idee voor het programma is ontleend aan het Belgisch Repertorium van Familienamen.

In Nederland heeft de wet van de remmende voorsprong gewerkt. De Belgen hadden nog geen repertorium en zij hebben zo'n vijf jaar geleden van het Nationaal Instituut voor de Statistiek een gegevensbank met de familienamen per gemeente gekregen. In Nederland hadden we alleen het repertorium in boekvorm uit 1947. Pas sinds kort spant het Meertens-Instituut zich in om ook een gegevensbank van de Nederlandse familienamen in te richten. Binnen afzienbare tijd zal deze klus geklaard zijn.

[p. 54]

● Streekkenmerkende namen

Kort nadat de uitnodiging voor dit congres was uitgegaan, ontving het genootschap een brief van mevrouw Langbroek-Knop uit Leeuwarden. Zij schreef het volgende:

‘Alle keren dat ik iets lees over achternamen (...) gaat het over vier soorten namen: zoon-van-namen (Jansen, Lubbers); woonplaatsnamen (Van Driel, Van Essen, De Vries); beroepsnamen (Bakker, Snijder, De Boer); lichaamsnamen (De Lange, Korthals). Dat alles weet iedereen al. Kunt u niet eens aandacht schenken aan andere namen? Ikzelf ben geïnteresseerd in eenlettergrepige namen die beginnen met een K. Wie kan mij iets vertellen over Knip, Knap, Knop, Knol, Kars, Keur, Kieft? Komen deze namen speciaal aan de kust voor? Mijn naam (Knop) is een naam van Terschelling.’

Met behulp van het computerprogramma kan ik op de kaart van Nederland laten zien wat de verdeling van dit naamtype is. Daaruit blijkt inderdaad dat deze eenlettergrepige namen vooral in de kustprovincies voorkomen; de percentages zijn het hoogst in de beide Hollanden, vooral in Noord-Holland. Onderzoek heeft uitgewezen dat de eenstammige namen vooral in de vissersplaatsen aan de Noordzee en aan de voormalige Zuiderzee voorkomen. Er is dus veelal sprake van namen van mensen die met de visserij te maken hebben. Blijkbaar was het daar gebruikelijk iemand enkel met zijn toenaam aan te spreken, in plaats van met zijn voornaam. Dat bracht verkorting met zich mee. Een naam als Karstens (‘zoon van Christiaan’) was te lang om aan boord of op de visafslag voluit te roepen, dus dat werd Kars.

Ook andere soorten achternamen komen uit een bepaalde streek. De namen die eindigen op -a, zoals Alberda, Dijkstra, Postma, Jansma en Hettinga, zijn geconcentreerd in Friesland en Groningen. Ruim een derde van de totale Friese bevolking droeg in 1947 een -a-naam. De Groningers hebben een voorkeur voor -ema- en -sema-namen, zoals Hoeksema en Postema, die in Friesland nauwelijks voorkomen.

De Zeeuwen kennen patroniemen die eindigen op -se, een verkorting van -sone, bijvoorbeeld Janse, Louwerse, Jobse, Dingemanse en Adriaanse.

In het oosten van Nederland - in het bijzonder de oostkant van Gelderland en Overijsel - vinden we de -ing- en, met verharding van de g, de -ink-namen, bijvoorbeeld Mensink, Wassink, enz. Deze uitgang, die oorspronkelijk achter een voornaam kwam, drukte uit dat iets behoorde tot die persoon. Zij werd in de Germaanse tijd vooral gebruikt om de familieclan of de bezittingen van de clan aan te duiden. Daarom komt deze uitgang veel voor in oude boerderijnamen. Die boerderijnamen zijn later weer de basis geweest voor de huidige familienamen. Hengelo was in 1947 de absolute koploper voor het percentage -ing/-ink-namen: een derde van de plaatselijke bevolking droeg zo'n familienaam.

● Namen op -man

Ten slotte wil ik de namen op -man bespreken. Binnen dit type heeft de uitgang -man verschillende functies. In de categorie beroepsnamen was de uitgang -man bijzonder produktief, getuige Akkerman, Appelman, Baggerman, Bierman, Bootsman, Bouwman, Buisman, Bijman, om alfabetisch te beginnen. In de groep herkomst- en adresnamen zijn -man, en de zuidelijke pendant -mans, ook sterk vertegenwoordigd. Bij veel herkomstnamen in Noord-Brabant bestaat vaak het paar Van Berkel/Berkelmans. Berkelmans zou wat meer in een vertrouwde omgeving passen dan Van Berkel, een functie die -man ook heeft in Janneman en Pieterman. Ik geloof daar niet in: -man en -mans zijn eenvoudige, produktieve uitgangen om nadere aanduidingen van personen te maken; hun functie is individualiserend. Dat heeft volgens mij niets met liefkozen te maken. De uitgang -mans is hoofdzakelijk Brabants/Limburgs. Die -s maakt van -man een zogenoemde genitiefvorm, die gebruikt werd in collectieve toenamen, dus niet om een specifieke persoon, maar om alle leden van een gezin mee aan te duiden.

Overijsel heeft de meeste -man-namen. Het merendeel daarvan valt in de categorie herkomst- of adresnamen, in het bijzonder boerderijnamen. Een familie Kortman blijkt zijn naam ontleend te hebben aan een erve bij Enschede van dezelfde naam. In 1640 heette die boerderij echter nog Kaetman. De betekenis van een naam ligt niet altijd zo voor de hand: Kortman komt niet van ‘de korte man’, maar van ‘bewoner van een kaet ofwel kot, een kleine boerderij’. Bij een eenvoudige naam als Voerman kan blijken dat de stamvader een Schotse militair was die Foreman heette.

Het is dus belangrijk terug te kijken in de tijd voor er een uitspraak wordt gedaan over de betekenis.