Onze Taal. Jaargang 63

Van woord tot woord
Marlies Philippa

Runen

Eind januari werd er in het Fries Museum te Leeuwarden een internationaal runologisch symposium gehouden met de titel ‘Frisian Runes and Neighbouring Traditions’. Wellicht komt er over enige tijd in hetzelfde museum een runententoonstelling als vervolg op dit congres. En dat is nuttig, want er bestaan nogal wat misvattingen over de runen, ons oude schriftsysteem, en velen zouden er wel wat meer van willen weten.

● Schrift van amateurs?

Erg gebaat zijn de geïnteresseerden niet bij het artikel over runen dat de anglist Rik Smits schreef in het novembernummer 1992 van het tijdschrift Kijk. Dit artikel blijkt bijzonder slecht gedocumenteerd te zijn en bovendien vol fouten te zitten. Zo zegt hij ‘dat de Germaanse volkeren geen grote schrijvers waren’ (hoe kan een volk een schrijver zijn?) en dat dit blijkt uit de buitengewoon korte teksten. Smits heeft zeker nooit van de - enorme - Zweedse Rök-

[p. 42]

steen gehoord!

Hij noemt het runenschrift ‘typisch een schrift van amateurs’ vol met kenmerken ‘die typerend zijn voor onervaren schrijvers’. Hoe zit het dan bijvoorbeeld met de Zweedse runenmeesters? Dit waren hoog in aanzien staande kunstenaars, die prachtig geornamenteerde stenen vervaardigden. Zo gaat het nog een tijdje door. Hij vindt het uiteindelijk geen wonder dat het runenalfabet het moest afleggen tegen het veel beter gestandaardiseerde Latijnse alfabet. Dat het runenalfabet verdwenen is, heeft echter niets met de standaardisering te maken maar met allerlei andere zaken.

● Besmet cultuurgoed

Ook bij ons - en dan vooral in Friesland - is in runetekens geschreven. Momenteel bevinden zich in ons land ongeveer 25 runeninscripties. Enkele daarvan zijn in Scandinavië of Engeland vervaardigd; enkele in het buitenland gevonden inscripties stammen waarschijnlijk uit Nederland. Een nog niet eerder gepubliceerd overzicht van de Nederlandse runeninscripties is te vinden in een boek over runen dat in de loop van maart zal verschijnen^* en dat mede geschreven is door A. Quak, een van de sprekers op bovengenoemd symposium.

Runen staan de laatste tijd weer in een nogal dubieus daglicht. Neonazi's bekladden muren met hakenkruisen en ‘tooien’ zich met odal- en andere runetekens. Klakkeloos hebben zij de zogenaamde symboolwaarde van deze tekens van hun Duitse voorgangers uit de jaren dertig en veertig overgenomen. Ze maken de runen daarmee tot besmet cultuurgoed. En dat terwijl het eenvoudig de letters zijn waarmee onze voorouders schreven.

Het runenalfabet moet in het begin van onze jaartelling uit het Romeinse alfabet zijn ontwikkeld door de Germanen, die het Romeinse alfabet zó veranderden dat het geschikt was om er Germaanse klanken mee weer te geven. Dit nieuwe schriftsysteem heeft in Noordwest-Europa eeuwenlang goede diensten bewezen, in Scandinavië langer dan in het zuidelijker Germaanse gebied. Reden was

Neo-nazi's hebben klakkeloos de symboolwaarde van runen van hun Duitse voorgangers overgenomen

dat de Noordgermanen later gekerstend werden. En de christelijke missionarissen hadden niet zoveel op met die ‘heidense’ letters. Enkele eeuwen na de kerstening raakte het runenalfabet dan ook in alle Germaanse landen in onbruik.

* M. Philippa en A. Quak, Runen. Een helder alfabet uit duistere tijden. Thomas Rap, Amsterdam 1994
ISBN 90 6005 390 7

● Magische functie

Het woord rune betekende oorspronkelijk ‘geheim’. Het is verwant met het Middelnederlandse werkwoord runen ‘fluisteren’ of ‘een geheime bespreking houden’, dat zich in enkele Nederlandse dialecten heeft ontwikkeld tot ruinen ‘konkelen, mompelen’. Een rune was dus een geheim teken. Vooral in de begintijd waren de meeste mensen analfabeet en beheersten slechts een paar ingewijden de kunst van het schrijven in runetekens. Zo konden runen op magisch gebied belangrijk worden. Ze speelden een rol bij orakelspreuken en bezweringen.

Deze magische functie heeft in onze tijd tot heel wat misverstanden geleid. Romantische volkskundige amateurs uit de vorige en de huidige eeuw begonnen runetekens te herkennen op vakwerkhuizen en op hekken en deurlijsten van boerderijen. Nog niet zo lang geleden kwam er een occult orakelspel met runen op de Nederlandse markt. En gedreven door hun zucht tot verheerlijking van het edele Germanendom hebben de Duitse nationaal-socialisten in alle runen een symbolische waarde willen leggen, maar alles wat ze deden was hineininterpretieren. Zo werd de runeletter s bij de SS het teken voor Sieg.

Velen denken dat de swastika ook een runeteken is. Dat is het niet. Het is een internationaal verbreid, zeker 5000 jaar oud zinnebeeldig teken dat over bijna de hele wereld in alle mogelijke culturen en religies voorkomt. Pas door toedoen van de nazi's heeft het zijn huidige antisemitische betekenis gekregen. Het was Hitler zelf die het tot symbool van zijn beweging maakte. De communisten hadden hun rode vlag en de christenen het kruis. Het nationaal-socialisme kreeg zijn hakenkruis, dat Hitler kende uit zijn basisschooltijd in het klooster Lambach. De abt van dit klooster voerde het hakenkruis in zijn wapen.

Een ander misverstand betreft het ban-de-bom-teken: een omgedraaid kruis met schuinomlaagstaande zijbalken, gevat in een cirkel. De oorsprong zou een runeteken zijn dat omhoogwijzende zijbalken bezat en geen cirkel. De nationaal-socialisten hebben dit teken als levensrune, en het omgedraaide als doodsrune opgevat. Dat werd later als argument tegen de vredesbeweging gehanteerd. Het ban-de-bom-teken is evenwel door een reclametekenaar ontworpen uit een combinatie van de semafoorletters N (nuclear) en D (disarmament) voor de eerste grote anti-atoomdemonstratie in Engeland, op Goede Vrijdag 1958. Schijn bedriegt.