Onze Taal. Jaargang 63

[p. 38]

De Gezongen Apotheek
Jacques Klöters

De mop

Het laatste onderwerp dat ik in deze serie wil behandelen is de mop. Een cabaretier maakt grappen, korte humoristische opmerkingen. Een mop is iets anders: het is een humoristisch standaardverhaaltje. Natuurlijk kan de cabaretier ook moppen vertellen. Als hij dat doet, wordt er om de mop vaak nog harder gelachen dan om zijn eigen grappen, maar toch heeft dat succes iets minderwaardigs. De cabaretier wekt door zijn optreden de indruk een uniek, spontaan humoristisch figuur te zijn met rake observaties, verrassende inzichten en snaakse zetten. De grappen horen bij hem, en of ze nou van een ander gekocht of door hem zelf bedacht zijn, merkt het publiek toch niet. Maar wanneer hij een mop vertelt, dan weet of voelt het publiek dat het om een mop gaat; ze herinneren zich dat hun zwager ook zo goed moppen kan vertellen, en de gouden grappen van de cabaretier worden plotseling nikkelen dubbeltjes die je zo van de straat kunt oprapen. Max Tailleur heeft nooit de status van Wim Kan bereikt, omdat hij gezien werd als een reproducerend figuur, wiens werk thuishoorde aan een touwtje in het toilet, terwijl Wim Kan beschouwd werd als een origineel, komisch denker, wiens oudejaarsavondconference meer aandacht trok dan de troonrede.

● Bijlmergrappen

Hoe weet het publiek nou dat het om een mop gaat? Soms heeft de cabaretier een mop zo listig verborgen in zijn conference dat die niet opvalt, en hij zelf de bedenker lijkt. Dan is er natuurlijk geen sprake van statusverlies. In de conference ‘Plankenkoorts’ jongleert Freek de Jonge met moppen: hij werpt ze op, laat ze uit zijn handen vallen en gooit de clous door elkaar, en dat alles buitengewoon virtuoos. Fons Jansen bouwde moppen uit zijn diensttijd om en gebruikte ze in zijn conferences over de kerk. Het effectieve deel van een mop bleef hetzelfde wanneer hij bijvoorbeeld van hoge legerofficieren kardinalen maakte. Jos Brink heeft wel eens een mop omgebouwd tot een heel liedje. Omdat ik de mop kende die in het lied verborgen lag, kon ik het lied niet waarderen, en daalde de liedjesschrijver Brink in mijn achting.

Als het publiek wél weet dat het om een mop gaat, dan heeft het dat zelf in de gaten gekregen of is er gezegd dat het om een mop gaat.

Een mop kan herkend worden omdat het vaak een economisch verteld verhaaltje is dat met standaardformuleringen werkt. ‘Op weg naar het theater kom ik een man tegen...’, ‘Er komt een vrouwtje bij de dokter...’, ‘Ken je het verschil tussen...?’ Iedereen die met zulke openingszinnen werkt, laat weten: dit is een mop. Heel vaak vindt er voordat de mop verteld wordt een soort onderhandeling plaats. ‘Heb ik jullie die mop wel eens verteld van Moos die...?’ ‘Hè nee, geen moppen hoor...’ ‘Jawel! Kom op, je moet hem vertellen!’ ‘Nou oké, maar als je hem kent, moet je het zeggen’ etc. Zo'n voorgesprek kan vrij lang duren; de verteller tast op dat moment de bereidheid tot luisteren van zijn publiek af en zet alle neuzen dezelfde kant op. Er worden spottende opmerkingen gemaakt, plaagstoten uitgedeeld, het gesprek krijgt een ander kader. De eisen die normaal aan de werkelijkheid en geloofwaardigheid gesteld worden, moeten veranderen; het gaat immers om fictie in dienst van de lach. De verteller dekt zich in: de mentaliteit die uit de mop spreekt, hoeft niet per se zíjn mentaliteit te zijn. Toen er in de Bijlmermeer een vliegtuig was neergestort en er in korte tijd een hausse aan harde grappen te horen viel, was het opvallend dat niemand de verantwoording voor die grappen op zich durfde nemen. Ze werden als citaten doorverteld binnen het gesprekskader ‘Moet je toch eens horen wat voor een verschrikkelijke grappen de mensen over deze verschrikkelijke gebeurtenis maken.’

● Sinds Adam en Eva

Dat iets een mop is en geen realiteit, merkt men ook gauw aan de standaardopbouw van de mop. ‘Een pastoor, een dominee en een rabbi zitten in de trein. Zegt de pastoor... etc.’ Een opbouw in drieën is standaard. Men spreekt zelfs wel over de ‘wet van drie’. ‘Het prinsesje mocht drie wensen doen’, ‘de prins moest drie raadsels oplossen’ e.d., heeft met dramatische opbouw te maken. In de mop van de treincoupé geeft de pastoor met z'n eerste antwoord de richting aan, de dominee geeft een vervolg in dezelfde richting en pas wanneer ons denken een duidelijke kant op is gestuurd, kan de rabbi een onverwachte zijweg inslaan waardoor we moeten lachen. Zo gaat het altijd in een mop: spanning, spanning verhogen, ontladen = ontspannen.

Blijft ten slotte de vraag wie de mop eigenlijk verzint. Het is de vraag naar de lengte van de baard van de keizer. Een cabaretier vertelde dat hij op bezoek bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken vroeg hoeveel mensen daar werkten. ‘De helft’, was het gevatte antwoord. Al veel eerder reisde Joseph Luns de wereld rond met deze grap en vóór hem hebben generaties mensen hem verteld. De oudste versie die wij kennen, staat in een Engels ‘jestbook’ uit 1629, en als de stamboom van een grap nog langer is, zakken we via Boccaccio en Arabische anekdotes af naar Griekse verzamelingen uit de 6de eeuw. Uiteindelijk zal blijken dat de mop ontstond kort nadat Adam en Eva uit het Paradijs waren verdreven en ze een baan moesten zoeken. In hun lunchpauze is de mop uitgevonden.