Onze Taal. Jaargang 63

[p. 24]

Van woord tot woord
Marlies Philippa

Tussen friemelen en fröbelen

Knutselen en frutselen, punniken en frunniken, wriemelen en friemelen. Over het knulletje hadden we het de vorige maand, laten we ons nu eens verdiepen in de bezigheden van de peuter. Alles wat hij doet, kan beschreven worden met gezellige, affectieve werkwoordjes. Al prutsend peutert en pulkt hij in zijn neus en fröbelt hij met en verfrommelt hij papier. Schitterende woordjes, in geen enkele andere taal geëvenaard. Goed, het Engels kent ook wat werkwoorden op -le, maar zo kneuterig als in het Nederlands zijn ze niet.

● Peuterende peuter

Etymologisch gezien zijn deze woordjes buitengewoon lastig, en meestal plakt men er dus maar het stempel ‘klanknabootsend’ op. Onduidelijk is welke klanken nu eigenlijk nagebootst worden. Gaat het om de schamele taaluitingen van het nauwelijks pratende kind, zijn het de geluiden die hij tijdens het spelen maakt, of betreft het de woorden die men tegen hem zegt? Bij wriemelen, friemelen, frunniken en frommelen kan ik me geen enkele klank voorstellen. Bij peuter wel; je kunt tegen een klein kind best putti-putti-putti zeggen. Daaruit had peuter kunnen ontstaan. Helaas is dat niet zo. Peuter komt van peuteren, een frequentatief van poten ‘in iets steken’. Een frequentatief is een werkwoord dat een herhaling uitdrukt, zoals bibberen bij beven, kladderen bij kladden en stotteren bij stoten.

Peuteren kan dus synoniem zijn met pulken. Waar peuteren een r-achtervoegsel heeft, begint dat van pulken met een k. Ook (i)ken-werkwoorden hebben vaak een frequentatieve betekenis, vergelijk bijvoorbeeld schurken naast schuren en snorken naast snorren. Pulken is waarschijnlijk afgeleid van een werkwoord dat in sommige dialecten voorkomt als pulen, pullen ‘trekken, plukken, peuteren’ en dat misschien verwant is met het Engelse ‘to pull’. Je kunt pulken heel goed uitspreken als pulleken. En omdat de l en de n vrijwel op dezelfde plaats gearticuleerd worden in de mond, kan uit pulleken gemakkelijk punneken/punniken ontstaan. Dat lijkt me plausibeler dan dat punniken afkomstig zou zijn van Limburgs poeneken ‘frutselen’, een afleiding van poenen ‘slaan’.

● Klinkende kooswoorden

We hebben te maken met woorden binnen één woordveld. Dat maakt dat ze elkaar in vorm en betekenis kunnen beïnvloeden. Dat lijkt mij vooral het geval geweest bij frutselen, frommelen, friemelen, frunniken en fröbelen. Van de eerste drie is de -r- secundair. In de woordenboeken staat dat het klanknabootsingen zijn, waaraan een ‘emfatische’ r is toegevoegd. Emfatisch wil zeggen ‘nadrukkelijk’. Die r zou dus meer nadruk geven en wat tegemoet komen aan het affectieve karakter van de woorden. Dat is een beetje raar. Het affectieve zit hem immers in het achtervoegsel. Want ook de -len-werkwoorden zijn frequentatieven: wandelen komt van wenden en krabbelen van krabben. Door de herhaling wordt de beweging sneller en kleiner; trappelen bevat kleinere trapjes dan trappen. En verkleinwoorden ontwikkelen zich snel tot kooswoorden.

Frutselen is dus afkomstig van futselen ‘beuzelen’, dat eigenlijk alleen nog bestaat in ontfutselen. Futselen veranderde van vorm en betekenis onder invloed van knutselen en prutsen. Prutsen hoort bij prut en pruttelen, duidelijk klanknabootsende woorden: ik hoor op de achtergrond de koffie al.

Fommelen betekende ‘beetpakken, onhandig betasten’. Het is een Nederlands/Nederduits woord van duistere oorsprong. Het Nederduits heeft/had de varianten fimmelen en fammelen. De Scandinavische talen en het Engels namen het woord over. Zo kent het Zweeds zowel fumla als famla en fimla. In het Engels komt het werkwoord fumble en kwam famble voor. Het Engelse zelfstandig naamwoord fimble ‘mannelijke hennepplant’ is ontleend aan het Nederlandse femel (Nederduits fimel), dat afkomstig is van het Franse (chauvre) femelle ‘vrouwelijke (hennep)’. Een wisseling van geslacht dus. In het Nederlands werd er een werkwoord femelen van gemaakt, dat in de 16de eeuw ‘vlas of hennep plukken’ betekende en in de 17de eeuw ‘beuzelen, futselen, prutsen’. Wellicht zijn alle varianten (fimmelen, fummelen, fommelen, fammelen) van femelen afgeleid. In het Fries bestaat sinds de 19de eeuw fimelje ‘beuzelen, peuteren, wriemelende bewegingen met de handen maken’.

● Fröbelen is als frutselen

Ik denk dat friemelen is ontstaan uit femelen/fimmelen/fiemelen onder invloed van wriemelen, dat verwant is met wrijven en worm. Bij de vorming van frommelen uit fommelen kunnen wrongel (bij wringen; dialectisch wrommel/frommel) en een oud werkwoord frompelen (uit verrompelen ‘rimpelen’) een rol hebben gespeeld.

De r-loze vormen verdwenen en de vormen met r - frutselen, friemelen, frommelen - maakten opgang. Het proces kon dus produktief worden. En dat gebeurde ook: frunniken heeft zich waarschijnlijk uit punniken ontwikkeld door een associatie met frutselen. Zo zie ik het althans. Volgens de woordenboeken heeft het omgekeerde plaatsgevonden. Punniken zou een kruising zijn van pulken en frunniken.

Toen frutselen, frommelen, friemelen en frunniken er al waren, kwam in de 19de eeuw de fröbelschool op, genoemd naar de opvoedkundige ideeën van de Duitse pedagoog Friedrich Fröbel. Er werd een werkwoord naar gevormd: fröbelen. Aanvankelijk betekende dit ‘jonge kinderen op een aangename, ontwikkelende wijze spelende bezighouden’. Het overkwam de kinderen dus, ze deden het zelf niet. De fröbelscholen zijn al lang verdwenen. Fröbelen niet. Mijn hypothese is dat dit komt doordat fröbelen - toevallig - in het woordveld van frutselen, frommelen, friemelen en frunniken is terechtgekomen. Daardoor veranderde de betekenis: men wordt niet meer ‘befröbeld’, maar men fröbelt zelf. En zo kreeg fröbelen de kans om het fröbelonderwijs te overleven.