Onze Taal. Jaargang 63

[p. 10]

Sprekertypering
Forensisch spraakonderzoek [3]
A.P.A. Broeders - Gerechtelijk Laboratorium, Rijswijk

In de eerste twee afleveringen van de miniserie over forensisch spraakonderzoek kwamen stemherkenning en spraak-technologisch onderzoek aan bod. In de laatste aflevering gaat de auteur nader in op de kenmerken van geïmiteerde stemmen en op spraakeigenschappen die een persoon typeren.

Stemverdraaiing en -imitatie leveren in de forensische praktijk - in tegenstelling tot wat buitenstaanders vaak denken - over het algemeen weinig problemen op. Het zijn namelijk beide activiteiten die moeilijk vol te houden zijn, vooral wanneer de spreker de situatie niet volledig beheerst. Bovendien doen zowel beroeps- als incidentele imitatoren hun ‘slachtoffers’ niet zozeer zo natuurgetrouw mogelijk na, maar bereiken ze hun effect vooral door een aantal betrekkelijk zeldzame spraakkenmerken in een extremere vorm en met een hogere frequentie aan te bieden dan ze in de spraak van de geïmiteerde voorkomen. Uit laboratoriumstudies blijkt dat luisteraars er bijna altijd in slagen de imitator van het origineel te onderscheiden.

● Vips imiteren

Een interessant, niet-forensisch geval van mogelijke imitatie betreft de vraag naar de authenticiteit van de opnamen van een aantal redevoeringen die de toenmalige Britse premier Winston Churchill gedurende de Tweede Wereldoorlog hield in het Britse parlement. Aangezien het in die tijd niet mogelijk was daarvan rechtstreekse radio-opnamen te maken, moesten de redevoeringen speciaal voor de uitzending door de BBC en andere zenders in de radiostudio herhaald worden. Er zijn nogal wat aanwijzingen dat niet altijd Churchill maar de acteur Norman Shelley deze redevoeringen zou hebben ingesproken. Churchill zou het te druk hebben gehad en de British Council gevraagd hebben een vervanger te zoeken. Het onderzoek hiernaar wordt vooral bemoeilijkt door het ontbreken van vergelijkingsopnamen van de stem van de acteur Shelley.

Van recentere datum is de deining die ontstond als gevolg van de publikatie van een aantal bandopnamen van telefoongesprekken waarop stemmen van leden van de Britse koninklijke familie te horen zouden zijn. De reacties van mensen die naar die opnamen luisterden, doen vermoeden dat er minstens sprake is van sterke gelijkenis.

Vaak wordt bij imitatie eerst gedacht aan een min of meer professionele acteur-imitator. In het algemeen geldt echter dat juist het gebruik van een spreker die, bij normaal stemgebruik, zeer veel lijkt op de echte spreker, nog de beste kans van slagen biedt.

● Politie misleid

Ruim vijftien jaar geleden werd Engeland opgeschrikt door een reeks moorden die veel overeenkomst vertoonden in de werkwijze van de dader. Al spoedig rees het vermoeden dat de moorden het werk waren van één man. De slachtoffers waren in vrijwel alle gevallen jonge prostituées, zij werden allen op soortgelijke wijze omgebracht en de moorden vonden alle plaats in of rond het graafschap Yorkshire. Het vermoeden dat het hier ging om een seriemoordenaar werd versterkt doordat tussen maart 1978 en maart 1979 drie met de hand geschreven anonieme brieven werden verzonden, waarin de schrijver zich presenteerde als de vooralsnog onbekende dader. Drie maanden later ontving de politie een wederom met de hand geschreven envelop met daarin een geluidsband. Deze envelop droeg, evenals de drie eerder verzonden enveloppen, het poststempel van de Noordengelse stad Sunderland, en het handschrift op de envelop vertoonde grote overeenkomst met dat in de drie brieven. Bovendien bleek de inhoud van de boodschap op de geluidsband zoda-

[p. 11]

nige overeenkomsten te vertonen met die van de slechts ten dele openbaar gemaakte brieven, dat het vermoeden gerechtvaardigd leek dat de brieven en de bandopname van dezelfde persoon afkomstig waren. De onbekende spreker op de band nam de verantwoordelijkheid op zich voor de moord op elf vrouwen die in de voorafgaande vier jaar waren omgekomen. Bij de politie had inmiddels de overtuiging postgevat dat het hier ging om de door haar gezochte dader, in de Britse pers aangeduid als the Yorkshire Ripper, naar de legendarische Jack the Ripper, die in het begin van deze eeuw een aantal vrouwen door wurging ombracht, en met wiens naam twee van de drie brieven ook ondertekend waren.

Kort na ontvangst van de bandopname richtte de politie zich tot Stanley Ellis en Jack Windsor Lewis, respectievelijk als dialectoloog en foneticus verbonden aan de universiteit van Leeds, met de vraag waar de onbekende spreker vandaan kwam. Het onderzoek van de beide taalkundigen leidde uiteindelijk naar het dorpje Castletown, dicht bij Sunderland. Overtuigd als zij was dat de onbekende spreker/schrijver ook verantwoordelijk was voor de moorden, concentreerde de politie het onderzoek vervolgens op jonge, sterke mannen. Mogelijk als gevolg daarvan is nooit duidelijk geworden of de accent- en dialectanalyse van de heren Ellis en Windsor Lewis juist was. Wat wel is komen vast te staan, is dat de politie er ten onrechte van uitging dat de brieven en de gesproken boodschap afkomstig waren van de moordenaar. Toen deze laatste, de vrachtwagenchauffeur Peter Sutcliffe, uiteindelijk werd gearresteerd, bleek dat hij geen van de brieven had verstuurd.

● Verraden herkomst

Wellicht spreekt een verhaal als het bovenstaande meer tot de verbeelding in een zo accentgevoelige maatschappij als de Britse dan in een land als Nederland. Mede dankzij G.B. Shaws fictieve professor Henry Higgins, die zijn medemens binnen een straal van twee mijl kon plaatsen op grond van zijn accent, en die wat deze gave betreft gemodelleerd is naar de 19de-eeuwse taalkundige Henry Sweet, is in Engeland het geloof wijdverbreid dat het mogelijk is sprekers met grote precisie in hun streek van herkomst te plaatsen. Voor weinig-mobiele plattelandsbewoners geldt dat inderdaad. Over jonge inwoners van grote stedelijke gebieden zoals Birmingham, Londen of - in ons land - Rotterdam, Amsterdam of Den Haag valt meestal niet veel meer te zeggen dan dat ze uit een van deze gebieden afkomstig zijn.

Toch is het vaak mogelijk zinvolle conclusies te trekken over de regionale en sociale herkomst en het opleidingsniveau van een onbekende spreker. Accent-, dialect- of etnolect-kenmerken spelen daarbij een zeer belangrijke rol. Ook komt het nog wel eens voor dat sprekers die onbekend wensen te blijven, zich bedienen van een vreemde taal. In zulke gevallen treedt doorgaans sterke en nauwelijks te vermijden interferentie op van het klanksysteem van de eerste taal. Zo komt het geregeld voor dat Engels- of Duitssprekende anonymi als Nederlanders kunnen worden ontmaskerd, en bleek het mogelijk op grond van de aanwezigheid van één enkel Limburgs intonatiepatroon aan te geven dat een pseudo-Duitser waarschijnlijk (oorspronkelijk) uit Limburg kwam.

Net als bij de sprekeridentificatie kunnen ook bij de sprekertypering grammaticale en lexicale kenmerken van belang zijn. Indien bijvoorbeeld de onbekende spreker zegt ‘Het kan niet zo zijn, meneer de voorzitter, dat wij in dit huis met elkaar zo kort door de bocht gaan dat de kiezer in dit land ons daar ten diepste niet meer op aan kan spreken’, dan moeten we er rekening mee houden dat de spreker regelmatig op het Binnenhof verkeert; maakt de spreker daarentegen gewag van ‘een stuk PR in het kader van het neerzetten van een uniek produkt’, dan hebben we mogelijk met een medewerker marketing te maken; kwalificeert de spreker de prestaties van anderen als bagger of uie, dan zou het weleens om een Hagenees kunnen gaan, en horen wij ‘...dan heb ik zoiets van...’ of ‘Ja, dat is eigenlijk best wel dubbel’, dan gaat het vermoedelijk om een spreker van de begrijpende soort. Ook hier geldt uiteraard dat de hoeveelheid beschikbaar materiaal een belangrijke factor is, zij het dat sommige kenmerken ook in een korte tekst al een belangrijke indicatie kunnen geven.