Onze Taal. Jaargang 63

[p. 1]

[Nummer 1]

[p. 3]

De magische kracht van de taal
Peter Burger

De schimpscheuten van de Schorpioen en het joviale karakter van Jupiter. Astrologische taalkunde, of: waarom er in taal geen toeval bestaat.

De wereld is groot en vol. Dat is het probleem, en de belangrijkste oplossing is de taal. Omdat we met evenveel woorden als dingen niets zouden opschieten, hebben we afgesproken om verschillende dingen dezelfde naam te geven. Alles wat snorharen heeft en vier poten, en bovendien miauwt, heet kat. Daardoor zijn er minder woorden dan dingen, terwijl toch overal een woord voor is. Dat scheelt, daar wordt de wereld minder vol van. Taal bedwingt de chaos.

Maar taal heeft een nadeel: taal is zelf ook een beetje chaotisch. Waarom heet een kat kat en een hond hond? Het zal de meeste mensen een zorg zijn, maar niet iedereen kan zoveel toeval verdragen. Vandaar dat er van tijd tot tijd iemand opstaat om het Meesterplan te onthullen dat schuilgaat achter al die ogenschijnlijke willekeur. Geen taalkundige. Taalkundigen praten al bijna honderd jaar hun grote voorbeeld Ferdinand de Saussure na, die beweerde dat de verhouding tussen het teken (de klanken k-a-t) en de betekenis (‘kat’) arbitrair is.

Nee, wie wil weten hoe het er in de taal werkelijk toegaat, moet zijn licht opsteken bij iemand als Lena de Beer, de schrijfster van Magie van de Taal (1914). 1914 lijkt lang geleden, maar de denkbeelden van De Beer zijn exemplarisch voor een visie op taal die nog steeds springlevend is. In mildere vormen overvalt de gewaarwording ons allemaal wel eens: dat Absalom bijna gelijkluidend is met kapsalon, vergeefse met Geneefse wapenakkoorden, en dat - zoals een Onze-Taallezer ontdekte - ‘de kip met de gouden eieren slachten’ uit precies dezelfde letters bestaat als ‘geheime code dekt duistere plannen’ - dat kan toch geen toeval zijn?

● Openbaring

Wie was Lena de Beer? Alles wat ik van haar weet, staat in het voorwoord bij de heruitgave van haar boekje (1980): Lena C. de Beer was astrologe, oprichtster van de Haagse Boekhandel Synthese en bibliothecaresse van de Theosofische Vereniging in Den Haag. Ze was een ‘van de vele, onbekend gebleven, erudiete, spirituele vrouwen, aan wier arbeid het esoterisch leven in Nederland onnoemelijk veel te danken heeft gehad’. Dat schrijft de uitgever, die ook hoopt dat haar verhaal de ‘meer materialistische suffragettes van vandaag tot bespiegeling zal brengen’.

Lena de Beer streed niet voor gelijke rechten en sociale zekerheid, maar voor een hoger soort zekerheid. Ze verzette zich al sterrenwichelend tegen het ongewisse van het bestaan en ging ook het taalkundige toeval te lijf. Doordat ze Nederlands gestudeerd had, wist ze hoe klanken in de loop der eeuwen kunnen veranderen, en kende ze voorouders van Nederlandse woorden in het Oud-Germaans, het Gotisch en het Sanskriet. Maar pas toen ze die wetenschappelijke ballast liet vallen, bereikte ze ongekende hoogten.

In een flits werd haar het wezen van de taal geopenbaard, ‘eens op een nacht geheel onverwacht, toen ik elk woord dat ik dacht [ze ging er spontaan van rijmen] of uitsprak zo totaal doorvoelde, dat mij de betekenis van elk van hen als het ware uit hun samenstellende letters duidelijk werd.’ In die nacht, ‘toen iedere zegening en iedere vervloeking elke vezel doortrilde’, onderging ze de magische kracht van de taal.

Teruggekeerd van haar hallucinerende reis door het alfabet kon ze de thuisblijvers vertellen hoe mooi alles met alles samenhangt. Zo correspondeert de klank f met de toon fa, de kleur groen, de planeet Saturnus en het getal 16. Dat is de kosmos volgens Lena de Beer: geen ijzig, leeg en donker heelal, bestierd door een dobbelende God, maar een universum waarin zelfs het kleinste deeltje gloeit met betekenis, waarin de muziek der sferen klinkt en de planeten als genummerde en gekleurde snookerballen hun perfecte banen beschrijven, gespeeld door een onfeilbare Meesterhand.

In Magie van de Taal schetst De Beer het karakter van elke klank in zinnen die zichzelf illustreren. Nu eens klinkt ze als een orakel (Uranus ‘zweemt zowel naar het zwervend zwalken als naar de zwartste zwendel’), dan weer als een stripverhaal zonder tekeningen (‘Wip! hip! tingeling! rinkeldekink!’). Een van de langste lijsten is die met scheldwoorden, ‘de schimpscheuten en schelle schichten van de scheldende skeptische Schorpioen: schelm, schooier, schurk, schoelje, schavuit, schobbejak, schorem, schorriemorrie, scharminkel, schoft, schalk, schuim, schurft, schuit, schavot, schim, schil, schel [...]’. En zo schettert ze nog een tijdje voort. ‘Wee de ongelukkige die zo'n stortvloed over zich heen krijgt!’

Het gekke van Hermes
‘Hè!’ wekt het besef van teleurstelling en de ellendige hebbelijkheden, het gekke van Hermes: krenken, kwetsen, kwellen, tergen, werpen, kletsen, kwekken, kwetteren, schetteren, kletteren, scherp, reng! klets! weg!
De ij wijst feitelijk op eigenschappen van de krijgsgod: strijd, krijg, krijsen, krijten, rijten, slijpen, slijten, splijten, bijten, grijpen, grijnzen, ijzen, nijpen, lijden, wijken, rijden, prijken, prijzen, rijk, vrij, wijn, bijl, spijt, nijd, pijnlijk, ijzer, azijn, venijn.

● Oertaal

Soms klopt het niet. Schoon is een lelijk woord, lelijk een schoon woord.

[p. 4]

Geluk klinkt ongelukkig en ook ‘lood en boos toveren nooit de zin der woorden voor ogen: ze moesten de doffe, korte o-klank hebben.’ Geen nood: woorden die niet passen, worden ongeldig verklaard. ‘De f is een echte fuur-letter, waaruit al bijna meteen volgt, dat het woord vuur fout is - ook door de uu.’ De regel is goed, de taal ligt dwars.

Lena de Beer weet ook hoe dat komt. In den beginne was er één oertaal, het Senzar, maar dat is uiteengevallen in een veelheid van talen die stuk voor stuk minder volmaakt zijn, elk grover en stroever van klank dan haar voorganger. Vergelijk het zoetgevooisde Nederlands van de middeleeuwen maar met zijn hedendaagse nakomeling, zegt Lena de Beer: is mien huus niet veel mooier dan mijn huis? Door dat gestage verval is de lijst met scheldwoorden ook zo lang: de onaangename betekenissen zijn gaan overheersen.

Gelukkig is de tijd waarin alle mensen één taal spraken niet alleen een nostalgische droom, maar ook een troostrijk toekomstvisioen. Uiteindelijk zal de harmonie weer hersteld worden, zij het na heel wat nachtjes slapen, in ‘het Zevende Wortelras’, een hogere trap van het mensdom, die onder andere in de antroposofische rassentheorieën van Rudolf Steiner voorspeld wordt. Maar ook voor het zover is, kunnen we ons koesteren in de magische kracht van de Nederlandse taal.

● Brokkelige, gele stem

Voor Lena de Beer is de f groen en de g goudgeel: een alfabet van neonletters. Als klankzieneres is De Beer geen unicum. Ze herkende zelf gelijkgestemde zielen in de Tachtigers, die ook graag een klankschilderijtje mochten maken en ‘het oranje-hel geblaf van een hond’ hoorden of ‘het bruine geluid’ van een tram die over de rails schuurt. Synesthesie noemen letterkundigen die stijlfiguur.

Overeenstemming is onder synesthesisten vaak ver te zoeken. Schrijft Lena de Beer de k een kwaad karakter toe, Jacques Klöters huldigde in Onze Taal (mei 1993) de k als de komische klank bij uitstek. Kaketoe, kakkerlak en piccalilly zijn volgens Klöters veel leuker dan papegaai, huismijt en mayonaise. Allemaal vanwege die k. Renate Rubinstein wist: ‘I, zeker een herhaalde i, zoals bijvoorbeeld in Tipi (mijn kat), is een stralend groenblauw, niet te donker, meer een lichtblauwe hemel boven een groen weiland.’ Maar Rimbaud zag de i in zijn beroemde sonnet over de klinkers (‘A noir, E blanc, I rouge, U vert, O bleu’) als het purper van het bloed dat tbc-lijders opgeven, en voor Nabokov - niet alleen een groot estheet, maar ook een groot synestheet - was de i geel.

De meeste artistieke en pathologische klankschouwers beleefden hun talent als een onschuldig extraatje of een eigenaardige aandoening, als een bron van genot of van ongemak. Maar anders dan Lena de Beer maakten ze er geen systeem van. Lena de

‘Alles wat we hebben zijn taalspelletjes, maar over de werkelijkheid zeggen ze niets, en iets anders is er niet.’

Beer - en met haar de Rudolf Steiners en Mellie Uylderts - kan geen genoegen nemen met een persoonlijke waarheid. In Magie van de Taal bezwijkt de ervaring van die ene nacht onder het gewicht van alles wat De Beer erbovenop stapelt. De Kabbala. De schepping (in den beginne was immers het woord). De ‘grondtoon’ van sterren. Mantra's (De Beer viel in zwijm toen ze er onverwacht een hoorde uitspreken). De ‘49 Scheppende Krachten der Geheime Leer’ (die zo bekend, of juist geheim zijn dat De Beer er verder niets over zegt). De planeten. De toonladder.

De extase is verschraald tot een traktaat, het visioen is een verhandeling geworden.

● Opperlands

Het idee dat klanken geladen zijn met betekenis, is zo aantrekkelijk dat ook beroepsetymologen er wel eens voor vallen. Als het Nederlanders of Engelsen zijn, halen ze altijd hetzelfde voorbeeld uit de kast: ongunstige woorden die beginnen met sl-, zoals sloom, sloerie, slordig en slons. Maar betekenisvolle klankcombinaties zijn zeldzaam. Andere medeklinkerclusters leveren minder treffers op, en ook onder de sl-woorden zijn veel uitzonderingen te vinden, zoals slee, slank, sleutel en slikken. (Zie hierover de rubriek van Marlies Philippa, november 1991).

Dat een klank ook andere gevoelens kan uitdrukken dan die uit de tabellen van De Beer, is te demonstreren door haar voorbeelden naast kunststukjes te leggen als de A-Saga, de E-Legende of de O-Sprook. Magie van de Taal herinnert aan het Opperlandse oeuvre van Komrij, van Kousbroek en van Battus, de Opperlandse afsplitsing van de meervoudige persoonlijkheid Hugo Brandt Corstius, en is er tegelijkertijd het tegengestelde van. Voor de Opperlandse rederijkers is de betekenis namelijk ondergeschikt aan de vorm. Zij zoeken geen diepere waarheden, maar proberen opdrachten op te lossen als: schrijf een tekst met als enige klinker de u, of: schrijf een zin die je ook van achteren naar voren kunt lezen.

De gewichtloze woordkunst van de Opperlanders maakt een uitgesproken frivole indruk vergeleken met de bloedige ernst van iemand als Lena de Beer. Of is die lichtzinnigheid maar schijn? De passie voor systemen die Brandt Corstius en Kousbroek in hun taalspelletjes tentoonspreiden, zo zegt de laatste in een interview, komt voort uit de zekerheid dat zo'n systeem in de werkelijkheid juist ontbreekt. Kousbroek: ‘Alles wat we hebben zijn taalspelletjes, maar over de werkelijkheid zeggen ze niets, en iets anders is er niet.’

● Oproep

Lezers van Onze Taal, kent u klanken die sterk verbonden zijn met een kleur, een geur of een gevoel? Kent u woorden die niet anders hadden kunnen luiden of die juist volkomen verkeerd klinken? Schrijft u mij alstublieft over uw synesthetische ervaringen. Ik ben ook geïnteresseerd in occulte en filosofische stromingen met een geheel eigen opvatting over taal.