Onze Taal. Jaargang 61

[p. 205]

[Nummer 10]

[p. 207]

Soms is vaak ook zelden

Just Eekhof - huisarts/coördinator kennistoetsen huisartsen in opleiding, Utrecht

Het samenwerkingsverband van de Nederlandse huisartsopleidingen stelt driemaal per jaar een landelijke kennistoets samen voor huisartsen-in-opleiding. In de toetsen worden vragen gesteld aan de hand van praktijkgevallen uit de huisartsgeneeskunde. Elk voorbeeld wordt gevolgd door stellingen, waarvan de aanstaande huisarts moet aangeven of ze juist of onjuist zijn. Als ze het antwoord niet weten, kunnen ze dit aangeven door de stelling met een ‘vraagteken’ te beantwoorden. In het verleden werden er vragen in de toetsen opgenomen waarin termen voorkwamen als vaak, meestal, niet zelden, etc. Nadere bestudering van de toetsgegevens leerde dat vragen waarin deze termen voorkomen, relatief vaak met een vraagteken beantwoord werden. Een voorbeeld:

‘De heer Thomassen, 45 jaar, komt op het spreekuur van de huisarts omdat hij die morgen in de spiegel zag dat zijn tong zwart is. Na anamnese en onderzoek stelt de huisarts de diagnose “zwarte haartong”.
Ten aanzien van een zwarte haartong geldt:
De klachten verdwijnen meestal door spoelen met waterstofperoxyde (2%).
Juist /? / Onjuist’

(Het goede antwoord is in dit geval: onjuist)

Met het woord meestal heeft de auteur een nuance in de stelling aangebracht die voor hemzelf wel duidelijk is, maar voor degene die de vraag moet beantwoorden niet. Dit komt doordat een stelling met meestal enige vrijheid van interpretatie toelaat.

Om een indruk te krijgen van de interpretatieverschillen hebben we een onderzoek gedaan bij honderd medewerkers van drie huisartsinstituten. Bij een dertigtal termen in een bepaalde context moesten zij aangeven welk percentage ze zich erbij voorstelden. Ter illustratie hebben we de resultaten van dit onderzoekje in een figuur weergegeven. Dezelfde enquête is naderhand nog bij een groep medewerkers van RTL4 afgenomen. Bij deze groep personen werden nagenoeg dezelfde resultaten gevonden. De interpretatieverschillen zijn blijkbaar niet gebonden aan het soort werk dat iemand doet.

De antwoorden van 96 personen op de vraag om bij bovenstaande termen een betekenis in de vorm van percentages te geven. Het middelste streepje geeft het gemiddelde weer, en de horizontale lijn het gebied tussen de grenzen van 10% en 90% waarin 80% van de antwoorden viel.

Deze zogenoemde semi-kwantitatieve termen komen in het dagelijks taalgebruik veel voor. Het zijn woorden die in een zin de mate van relativering kunnen aanbrengen die de spreker wenst. Die relativering kan nog eens extra benadrukt worden door de intonatie. De betekenis van zo'n term luistert nauw als de term wordt gebruikt bij het overbrengen van informatie die grote consequenties kan hebben, bijvoorbeeld als een arts aan een patiënt meedeelt na verwijdering van een huidtumor: ‘Nou mevrouw, zo'n huidtumor komt meestal niet terug.’ Het is dan de vraag of de patiënte in deze situatie dezelfde betekenis aan de term meestal niet toekent als de arts. Een

[p. 208]

patiënt die de situatie somber inziet, zal denken dat de kans groot is dat de tumor terugkeert. Een andere patiënt zal denken dat de kans zo klein is dat het hem of haar wel niet zal overkomen.

Moet een dergelijke term vervangen worden door de (statistische) percentages die met de term ‘meestal niet’ worden bedoeld? Ik denk het niet. Percentages zeggen wel wat over de frequentie van voorkomen van een aandoening binnen een grote groep mensen, maar ze zeggen bijzonder weinig over kansen in individuele gevallen. Het gebruik van semi-kwantitatieve termen is in dergelijke gesprekken dus onvermijdelijk. Een arts kan op zijn best vermoedens hebben over hoe de ziekte bij zijn patiënt verder zal verlopen. Deze vermoedens zijn echter over het algemeen zo onzeker dat hij er verstandig aan doet dit voor zich te houden. Wel is het zijn taak na te gaan of de patiënt de informatie niet verkeerd begrepen heeft. Zonodig moet hij de informatie nog eens in andere bewoordingen herhalen.

● Van 1 tot 99%

Een semi-kwantitatieve term kan een heel andere betekenis krijgen in een andere context. Dat bewijst het volgende voorbeeld van de dermatoloog Van Everdingen:

-	Huisartsen zien vaak patiënten met wratten.
-	Wratten zitten vaak op de handen.
-	Vaak heeft een patiënt meer dan één wrat.

In geen van de drie zinnen is het woord vaak misplaatst. Als er per voorbeeld wordt gekeken welke percentages bij de term horen, valt op dat deze percentages erg van elkaar verschillen.

In de eerste zin wordt met vaak ‘relatief vaak’ bedoeld. De diversiteit van aandoeningen die de huisarts wekelijks ziet, is zo groot dat de frequentie van twee à drie patiënten

•
‘Termen met een dubbele ontkenning (niet ongebruikelijk) laten een nog grotere vrijheid van interpretatie toe’
•

met wratten op de tweehonderd patiënten per week relatief veel is. In de tweede zin ligt het percentage veel hoger: een meerderheid van de patiënten met wratten heeft de wrat(ten) op de handen. Bij de laatste zin is de frequentie nog hoger: zeer veel patiënten met wratten hebben meer dan één wrat. Het voorbeeld toont aan dat de term vaak gebruikt kan worden in het hele gebied tussen 1 en 99% zonder dat de term fout is gekozen.

Wat gebeurt er nu als we in het bovenstaande voorbeeld vaak door zelden vervangen? In ‘Huisartsen zien zelden patiënten met wratten’ verandert de frequentie van voorkomen van wratten niet (het blijft twee à drie op de tweehonderd), maar de boodschap die door de zin wordt overgedragen verandert wel. Door vaak te vervangen door zelden wordt de betekenis van de zin anders. De frequentie van voorkomen van wratten wordt nu gerelateerd aan aandoeningen die een huisarts veel vaker ziet. In relatie tot de twintig à dertig patiënten met een verkoudheid die een huisarts per week ziet, ziet hij ‘zelden’ patiënten met wratten. In de tweede en derde zin brengt de vervanging van vaak door zelden een totaal andere betekenis teweeg.

● Interpretatievrijheid

De percentages in de figuur zeggen dus weinig. Het maakt veel uit in welke context ze worden gebruikt. De volgorde van de termen in de figuur zal bij het veranderen van de context waarschijnlijk in grote lijnen hetzelfde blijven. Voor iedereen zal het duidelijk zijn dat in dezelfde context altijd vaker is dan meestal, en meestal weer vaker dan regelmatig. Ook de ruime betekenisspreiding van een term zal in de meeste gevallen overeenkomen met de mate van vrijheid in interpretatie die de gebruiker van de term bij de aangesprokene wil laten bestaan. De vrijheid van interpretatie die de aangesprokene krijgt bij de zin ‘Dokter Blokker begint bijna altijd een kwar-

[p. 209]

tier te laat met zijn spreekuur’ is veel minder dan in de zin ‘Dokter Blokker begint niet zelden een kwartier te laat met zijn spreekuur’.

Termen met niet (zoals niet altijd, meestal niet en niet zelden) hebben een relatief brede spreiding in betekenis. Daardoor krijgt de aangesprokene een grote vrijheid in interpretatie. Uit een vergelijkbaar Engelstalig onderzoek kwam naar voren dat termen met een dubbele ontkenning (in het Nederlands bijvoorbeeld niet ongebruikelijk) een nog grotere vrijheid in interpretatie toelaten.

Soms is het gewenst om wat minder vrijheid van interpretatie te geven. Een voorbeeld is het vermelden van bijwerkingen op bijsluiters van medicijnen. De auteurs van de Elseviers Geneesmiddelen Almanak hebben dat probleem als volgt opgelost: ‘Bijwerkingen waarvan deze kans 1 tot 10 procent is worden voorafgegaan door het woord soms. Is de kans hoger dan 10 procent dan wordt het woord regelmatig gebruikt.’ Dit is een voorbeeld waar een acceptabele oplossing gevonden is. Voor de spreekkamer van een arts en voor het gebruik in de medische literatuur zijn dergelijke afspraken echter niet te maken.

● Enquêtes

Semi-kwantitatieve termen kunnen ook problemen geven bij toetsen en enquêtes waaruit aan de hand van beantwoording van vragen conclusies worden getrokken. Daarbij is het belangrijk de vragen zo te formuleren dat duidelijk is naar welke informatie precies wordt gevraagd. Het taalgebruik en de zinsconstructie mogen niet tot onduidelijkheid leiden. Semi-kwantitatieve termen blijken in een vraag verwarring te veroorzaken, en kunnen daarom in toetsen en enquêtes beter worden vermeden.