Onze Taal. Jaargang 61

Nieuwe woorden

Hans Heestermans

● Grenshospitium

In de vorige aflevering van Nieuwe woorden (Onze Taal april 1992) noemde ik als nieuw woord gevangenishotel, een eufemisme voor een gevangenis waarin asielzoekers tijdelijk worden ondergebracht. Ik las het gedurende een paar maanden vrij veel in kranten. De taal verandert snel. Gevangenishotel klonk kennelijk toch nog te onaangenaam en het werd vervangen door grenshospitium. Volgens de NRC van 7 april is het een ‘inrichting waar asielzoekers (die via Schiphol het land binnenkomen maar volgens Justitie geen kans maken op een verblijfstitel) worden vastgehouden tot de definitieve uitspraak van de rechter’. Ik denk dat grenshospitium een grotere overlevingskans heeft dan gevangenishotel. Het is nóg eufemistischer.

● Orenmaffia

Dit woord heeft ongekende opgang gemaakt. De publiciste Karin Spaink hield op 5 februari in De Balie in Amsterdam een lezing over de relatie tussen lichaam en geest bij ziekte. Zij bekritiseerde met name de

[p. 161]

therapeuten die beweren dat ziekte niet zozeer een lichamelijke als wel een geestelijke kwestie is. Ziekte en genezing worden volgens hen in het hoofd (dus tussen de oren) bewerkstelligd. Verandering in denken is de sleutel tot het herstel, en als herstel uitblijft, heeft iemand dat aan zichzelf te wijten.

Al snel na deze lezing dook overal de term orenmaffia op. Ik kwam hem voor het eerst tegen in Vrij Nederland van 2 mei en in de Volkskrant en het Parool van dezelfde datum. In die laatste krant werd met orenmaffia al een woordspelletje gespeeld. Freek de Jonge werd geïnterviewd en moest kort reageren op een aantal namen en begrippen. Zijn reactie op orenmaffia was: ‘Jaap Fischer en Pieter van Vollenhoven’. Zo'n woordspelletje duidt er meestal op dat het onderhavige woord al sterk is ingeburgerd. Ik geef orenmaffia (dat ik in overeenstemming met de Woordenlijst als maffia heb gespeld, hoewel mijn voorkeur uitgaat naar de oorspronkelijke Italiaanse spelling mafia) een grote kans om lang te bestaan. De discussie over het onderwerp zal immers nog wel een aantal decennia in beslag nemen.

● Smart card

De raadsadviseur technologie van het Ministerie van Justitie heeft het plan gelanceerd om elke auto uit te rusten met een smart card. Het is een microchip die ‘communiceert met in het wegdek aangebrachte antennes’ (NRC 19 mei). Zo kunnen allerlei verkeersovertredingen elektronisch worden geregistreerd. Er is al veel geprotesteerd tegen deze ‘unieke gelegenheid handel en wandel van de burger te controleren’. De Nederlander houdt niet van deze soort overheidsbemoeienis. Van de smart card heb ik na een korte periode in mei weinig meer gehoord.

● Letterlijk en figuurlijk

Ik weet niet of ik het me verbeeld, maar ik denk dat de verbinding letterlijk en figuurlijk langzaam maar zeker van betekenis aan het veranderen is. Vroeger werd ze alleen gebruikt om aan te geven dat iets letterlijk én figuurlijk zo was: ‘je staat letterlijk en figuurlijk in je hemd!’ Maar de laatste tijd krijgt de combi-

•
‘Schwejkgehalte, citeergehalte; let op dit achtervoegsel -gehalte. Ik voorspel het een grote toekomst.’
•

natie steeds meer de functie van een versterkend bijwoord met de betekenis ‘volstrekt’: ‘dat is letterlijk en figuurlijk gelogen’; ‘je bent letterlijk en figuurlijk geschift’.

Waarschijnlijk wordt letterlijk en figuurlijk gezien als een versterking van letterlijk, dat zelf al ‘volstrekt’ betekent: ‘daar is letterlijk niets mee te beginnen’; ‘hij is letterlijk geruïneerd’.

● -Gehalte

Van een film werd gezegd dat hij een hoog Schwejkgehalte bezat. Daarmee werd bedoeld: de film levert commentaar op bureaucratische onzin en het menselijk tekort. Vrij Nederland van 13 juni sprak over het hoge citeergehalte van het prozadebuut van Charles Ducal. Veel zinnen uit dit boek hebben een aforistisch karakter en zijn geschikt om geciteerd te worden.

Let op dit ‘achtervoegsel’ -gehalte. Ik voorspel het een grote toekomst.

Verder kwam ik de afgelopen maanden nog tegen: telefooncelkrakers, overtuigingscrimineel (in toepassing op een vredesactivist die steeds maar aanslagen op militaire doelen blijft plegen) en de uitdrukking piketpaaltjes zetten bij, wat in het politieke jargon zoveel betekent als ‘grenzen stellen aan’.