Onze Taal. Jaargang 61

[p. 145]

[Nummer 7/8]

[p. 147]

De Nederlandse woordenschat en de Tweede Wereldoorlog

M.C. van den Toorn, emeritus hoogleraar Nederlandse taalkunde

Bloed en bodem, volksch, sibbe, Dietsche gouwen, beestmenschen - veel Nederlanders huiveren bij het horen van deze woorden, die voor hen onmiskenbaar met de Tweede Wereldoorlog verbonden zijn. Prof. dr. M.C. van den Toorn stapte over zijn schroom heen. Hij heeft zich jarenlang verdiept in bladen als Volk en Vaderland, De Stormmeeuw, De Waag, De zwarte soldaat en schreef over het woordgebruik van de Nederlandse nationaal-socialisten een interessant boek: Wij melden u den nieuwen tijd. Hoeveel invloed hebben woorden uit de oorlogstijd op de Nederlandse taal gehad?

Veel Nederlanders geloven dat de Tweede Wereldoorlog en de Duitse bezetting flink wat sporen hebben nagelaten in onze taal.

Als bewijs voor die mening komen ze dan met bepaalde woorden op de proppen die naar hun mening in de periode van 1940 tot 1945 in het Nederlands zouden zijn ontstaan, maar in veel gevallen is dat aantoonbaar onjuist. Ook de invloed van het Duits of van het taalgebruik van Nederlandse nationaal-socialisten is opvallend beperkt gebleven.

● Duitse invloed

Het is niet verbazend dat de Duitse taal geen grote invloed op het Nederlands heeft uitgeoefend: men neemt immers niet graag iets over van gehate vreemdelingen en dat waren de Duitse bezetters toch. Vrijwel zeker is er één woord te noemen dat in de bezettingstijd onze taal is binnengedrongen: bunker (met Nederlandse uitspraak, dus niet met de Duitse oe-klank), dat het oudere, eens uit het Frans overgenomen kazemat verdrong. Het Nederlandse leger had in 1939 en 1940 nog kazematten aangelegd, maar de Duitsers gingen in de duinen bunkers bouwen. Wel kenden we in Nederland een Engels leenwoord bunker voor kolenopslagplaats, speciaal in zeeschepen, maar voor een betonnen vestingwerk was het Duitse leenwoord iets nieuws dat niet meer uit het Nederlands verdwenen is.

Duitse leenwoorden waren er natuurlijk al langer: ieder kende en kent überhaupt en ansicht(kaart), die met zekerheid van voor 1940 dateren, en ook tegenwoordig hebben we weer nieuwe Duitse leenwoorden, zoals heikel, draufgänger, finger-

•
‘Niemand zal huisdeur een germanisme willen noemen omdat het Duits het woord Haustür heeft. Taalgebruikers hebben dikwijls uitgesproken eigen ideeën’
•

spitzengefühl en im frage. Kuitenbrouwer wijst er in zijn Turbotaal ook al op.

Tegen het gebruik van leenwoorden is weinig bezwaar aan te voeren. Het is misschien een teken van gemakzucht wanneer iemand naar vreemde woorden grijpt - of een teken van snobisme - maar van een fout kun je niet spreken. Met germanismen ligt dat anders, alleen is het soms heel moeilijk te definiëren wat een germanisme precies is. Woorden als middels, begeesteren en eenduidig worden door velen verworpen, maar wel op heel verschillende gronden: omdat een goed Nederlands equivalent voorhanden is of omdat een germanisme met het Nederlands taaleigen in strijd zou zijn of zou indruisen tegen de Nederlandse woordvormingsregels. Maar wat wil dat allemaal zeggen? Veel woorden worden in het Duits en het Nederlands op precies dezelfde manier gevormd, en niemand zal huisdeur een germanisme willen noemen omdat het Duits het woord Haustür heeft. Taalgebruikers hebben dikwijls uitgesproken eigen ideeën, terwijl taalkundigen grote twijfel kennen, juist op dit gebied. Een feit blijft dat Duitse leenwoorden en germanismen moeilijk te bestrijden zijn, en een feit blijft ook dat er opmerkelijk weinig leenwoorden en germanismen stammen uit de oorlogsjaren.

● Bezettingswoorden

Iets heel anders zijn echte oorlogswoorden of bezettingswoorden, trouwens ook een moeilijk te definiëren categorie. Natuurlijk zijn er in die vijf bezettingsjaren veel nieuwe samenstellingen gevormd, omdat die nodig waren: oorlogskwaliteit, luchtzeep, noodkacheltje, schuilkelder, levensmiddelendistributie, bonkaart, persoonsbewijs, enz. Maar steeds betreft het hier samenstellingen met bestaande Nederlandse woorden, en taalkundig is daar niets opmerkelijks aan. Veel van die woorden zijn trouwens weer verdwenen, tegelijk met de zaken waarvoor ze stonden. Gelukkig maar. Er waren trouwens

[p. 148]

aardige vondsten bij, zoals knijpkat voor de ‘zaklantaarn met handdynamo’, bukshag voor ‘tabak die verzameld werd door het oprapen van op straat weggegooide peuken’, of Rommelasperges voor de ‘boomstammen en palen die in de weilanden werden geplaatst om de landing van geallieerde vliegtuigen tegen te gaan, genoemd naar de Duitse veldheer Rommel’. Een staaltje van volkshumor.

Sommige bestaande Nederlandse woorden kregen in de bezettingsjaren een aparte extra betekenis: onderduiken is een mooi voorbeeld, of goed en fout voor ‘politiek betrouwbaar, resp. onbetrouwbaar’, of liquideren voor ‘uit de weg ruimen van politieke tegenstanders’. Wil men dat oorlogswoorden noemen, dan is dat verdedigbaar; maar wat te doen met het woord bekendmaking, dat een lezer mij noemde? Het woord komt allang voor de oorlog in onze taal voor, maar is het dan ineens een oorlogswoord doordat de Duitsers tweetalig hun Bekanntmachung/ bekendmaking aanplakten? Ook slagwerk werd mij genoemd als voorbeeld van een door de bezetters gewenst purisme voor ‘drums’. Jammer, maar slagwerk komt al in 1927 als doodgewoon woord in deze betekenis in woordenboeken voor. Iedereen is nu eenmaal gauw geneigd om herinneringen aan een bepaalde tijdsperiode als karakteristiek op te vatten, maar herinneringen zijn bedrieglijk.

Van bevriende zijde kreeg ik te horen dat een overheidsmaatregel uit de bezettingsjaren dwingend voorschreef ons en pond op prijskaartjes te vervangen door 100 gram en 500 gram. Maar is dat een taalverandering? De woorden ons en pond zijn nog altijd bekend en gebruikelijk, en de aanduidingen met gram brachten geen nieuw woord het Nederlands binnen. Men moet voorzichtig zijn met snelle conclusies. Zo ben ik ook van mening dat het Oorlogswoordenboek van Van Lennep erg veel bevat dat bij strengere selectie niet opgenomen had hoeven te worden (zoals hinderen, fahren, in de rij staan). Maar er zou dan wel een heel dun boekje zijn overgebleven.

● NSB-woorden

Hoe stond het dan met de invloed van de nationaal-socialisten en hun bijloop op de Nederlandse taal? Nu, die is om begrijpelijke redenen ook niet groot. Waren de Duitse bezetters al niet geliefd, van deze mensen moest men helemaal niets hebben. Het taalgebruik van de NSB is trouwens over het algemeen niet bijzonder opvallend. Wanneer we de balans opmaken van de NSB-woordenschat, vinden we het volgende beeld: er waren in de eerste plaats algemeen gebruikelijke woorden die in de NSB-propaganda heel frequent gebruikt werden, zoals beweging, zending, taak, trouw en eer. Dan waren er de algemeen gebruikelijke woorden die voor de nationaal-socialisten een bijzondere gevoelswaarde hadden, zoals wereldbeschouwing, stam, volk, bloed (vooral in de woordgroep bloed en bodem). En in de derde plaats waren er karakteristieke nazi-woorden die men nu niet meer gebruikt of zelfs niet meer kent: ontnoording, beestmensch, hagespraak, Germanje, joelfeest, wende, sibbe, kameraadske en andere. Let wel: kameraadske voor ‘vrouwelijke kameraad’ was een NSB-woord; kameraad niet, want dat was een algemeen gebruikelijk woord.

Daarnaast bestond nog een eigen naamgeving voor alle organisaties en de daarmee verbonden functionarissen en hun rangen. De afkorting NSB zal niemand nog gauw gebruiken voor een eigen firma of vereniging. (Een sigarettenfabrikant die zijn merk die naam wilde geven, heeft daar uiteindelijk toch maar van afgezien.) Maar hoe ‘besmet’ WA en SS ook geweest mogen zijn, in Den Haag heeft tot lang na de oorlog het station SS (voor Staatsspoor) dienst gedaan, en iedere automobilist heeft een WA-verzekering.

Van een aparte zinsbouw, woordvorming of retoriek bij de nationaalsocialisten weet niemand wat te melden, maar sommige van hun woorden zijn besmet, andere ineens niet. Terughoudendheid kennen we bij het gebruik van woorden als arisch, ras en jood. We hebben gezien wat de nationaal-socialisten onder deze woorden verstonden en waartoe dat geleid heeft. Anderzijds zijn er tegenwoordig veel jongeren met onvoldoende historisch besef, die gemakkelijk scheldwoorden als SS'er of fascist in de mond nemen. Men kan zich voorstellen wat het effect is wanneer een kraker een ME'er van joodse afkomst klakkeloos voor SS'er uitscheldt!

● Weinig echte oorlogswoorden

De oorlog, de bezetting, de Duitsers en de nationaal-socialisten hebben een minder grote invloed op de Nederlandse taal gehad dan we zouden verwachten. Het blijkt heel moeilijk precies te omschrijven wat oorlogswoorden zijn, en van veel woorden is het eerste voorkomen lastig of helemaal niet vaststelbaar. Ten slotte zijn heel veel woorden al veel langer in gebruik dan we denken.

M.C. van den Toorn: Wij melden u den nieuwen tijd. Een beschouwing van het woordgebruik van de nationaal-socialisten SDU Uitgeverij, 1991, 412 blz., prijs f 49,90, ISBN 90 12 06593 3.