Onze Taal. Jaargang 61

[p. 8]

De spraakmakers
De stijlmeesters van de Volkskrant en NRC Handelsblad

Peter Burger & Jaap de Jong

‘Toen de corrector op de krant werd vervangen door de computer, kwam pas aan het licht hoe slordig veel journalisten schreven.’ Over het taalgebruik van NRC Handelsblad waken J.L. Heldring, die zijn column eens per maand vult met de ontsporingen van journalisten, en een aantal eindredacteuren. De Volkskrant vatte de zaak bij de wortels aan: alle journalisten zijn ‘op workshop’ gestuurd om de stijlbijbel van hun krant te bestuderen. Een gesprek met drie ervaren eindredacteuren over de aandacht voor stijl en taalverzorging bij twee kwaliteitskranten.

Han van Gessel (1941) studeerde klassieke talen, was vijftien jaar lang redacteur onderwijs bij de Volkskrant en is nu sinds 1988 eindredacteur van Folio, het zaterdagse boekenkatern. Hij is een van de samenstellers van het Groot Dictee der Nederlandse Taal, dat in december jongstleden werd georganiseerd door de NOS, de Volkskrant, de BRT en de Standaard.

Bert Vuijsje (1942) werkte na een niet-afgemaakte studie natuurkunde als einden hoofdredacteur bij diverse tijdschriften, waaronder de Haagse Post en Intermagazine. Sinds 1985 is hij adjunct-hoofdredacteur van de Volkskrant. Hij schrijft onder meer over thrillers en jazzmuziek.

Koos Metselaar (1944) studeerde politieke en sociale wetenschappen, was redacteur van het dagblad De Tijd en hoofdredacteur van het Leidsch Dagblad. Nu is hij eindredacteur van NRC Handelsblad. Zijn belangrijkste taak: de zorg voor de voorpagina (bij toerbeurt) en de eindredactie van de grote nieuwsrubrieken.

● Het stijlboek

Toen in het begin van de jaren tachtig op de redacties van de grote dagbladen de beeldschermen werden ingevoerd, kon de corrector verdwijnen. Dacht men. De werkelijkheid bleek anders.

Bert Vuijsje, adjunct-hoofdredacteur van de Volkskrant: ‘Jarenlang heeft de fictie bestaan dat de corrector diende om erop toe te zien dat de zetter exact uitvoerde wat de journalist had getypt. De praktijk was dat hij veel meer deed dan dat, en niet alleen de zetter corrigeerde, maar vooral ook de verslaggever. Toen die functie wegviel, kwam pas aan het licht hoe slordig veel journalisten schreven.’

Zijn collega Han van Gessel: ‘Met de introductie van de beeldschermen werd elke journalist zijn eigen eindredacteur.’

Anarchie was het gevolg. Om het taalgebruik van de krant te uniformeren en naar een hoger niveau te tillen, begon de Volkskrant in 1985 aan een grootscheeps bijscholingsprogramma. Van Gessel: ‘Wij wilden aandacht voor taalverzorging als een volwaardig element van het journalistieke métier bevorderen door alle journalisten van de Volkskrant uit te nodigen deel te nemen aan een workshop. Daarin namen we alle facetten van het vak op dat gebied door aan de hand van de kranten die in die periode geproduceerd werden.

Dat werd aanvankelijk met de nodige reserve begroet: daar had je dat stelletje schoolmeesters weer. Maar die reserve verdween toen bleek dat het heel erg was wat er in de krant gebeurde. Het was altijd raak: de eerste keer hadden we aan de voorpagina voldoende om twee dagen op de hei voluit lachend door te brengen.’

Als lesmateriaal schreven de stijlmeesters van de Volkskrant een boek dat niet alleen richtlijnen voor de spelling van Russische en Chinese namen en het juiste gebruik van hen en hun bevatte, maar ook lijsten van ‘verboden woorden’ en raadgevingen voor het schrijven van interviews en reportages.

Van dit boek verschijnt een dezer dagen een handelseditie. Deze uitgave (getiteld Stijlboek de Volkskrant) is het antwoord op herhaalde verzoeken van buitenstaanders om een exemplaar van het boek, waarvan de faam zich ook buiten de redactie verspreid had. Voor de handelseditie werd het cursusmateriaal veranderd in een alfabetisch geordend naslagwerk. Grappen voor intern gebruik werden geschrapt (‘Stampei schrijf je met een ei: het moet rijmen op Pompei’) en in een enkel geval gehandhaafd: ‘De hamvraag is... Afschuwelijk, nooit meer opschrijven, tenzij in necrologie van Johan Bodegraven.’

De NRC heeft geen stijlboek. Koos Metselaar, eindredacteur van NRC Handelsblad (‘zonder de of het en zonder koppelteken graag’): ‘We hebben wel een klein boekje, zo klein dat het telkens zoekraakt tussen de enorme bergen papier op de redactie, waarin een opsomming staat van landennamen, staande uitdrukkingen als te(r) elfder ure, interpunctie en wat dies meer zij. Weinig dus. Een gevolg van het idee dat journalisten die zaken eigenlijk behoren te weten en al in hun opleiding geleerd hebben. Wel beschikken de redacteuren over het Groene Boekje en sommige journalisten over de Schrijfwijzer van Jan Renkema.’

[p. 9]

Maar ook in Rotterdam hebben ze gemerkt wat de ervaren correctoren betekenden die na de invoering van de beeldschermen verdwenen. Niet iedere journalist bleek het ambacht voldoende te beheersen.

● Opleiding

Hebben de scholen voor journalistiek taalverzorging verwaarloosd?

Eensgezind: ‘In de jaren zeventig wel.’ Vuijsje: ‘De jaren zeventig waren een ramp, niet alleen op het gebied van taalverzorging.’

Metselaar: ‘Het ging toen, ook bij de docenten, vooral om de communicatie; aandacht voor correct spellen werd als reactionair gezien. Aan het eind van die periode richtten studenten van de School voor Journalistiek in Utrecht zelfs een werkgroep “Wij Eisen Goed Onderwijs” op. Zij wilden weer het ambacht leren.

Mensen zoals Hofland, heel goede schrijvers, beheersen het vak tot in de finesses, óók op dat ambachtelijke gebied. Hofland kan zich flink geraakt voelen door een luisterfout in de steno die een eindredacteur in een tekst van hem over het hoofd heeft gezien. Die ambachtelijke benadering is op de scholen verwaarloosd.’

Letten journalisten vroeger dan beter op hun woorden?

Van Gessel: ‘Ik vind dat altijd een onzinnige discussie. Het is een klacht van alle eeuwen. De criteria waaraan je taalverzorging afmeet, kunnen wel eens wat veranderen, maar er wordt in alle generaties geklaagd over slechte taalverzorging. Ik wil niet zeggen dat het taalgebruik slechter is geworden of dat het verloedert. Wat mij wel verbaast is de traagheid waarmee de journalisten, na de eerste schok door de invoering van de beeldschermen, dit aspect serieus nemen in Nederland.’

Vuijsje: ‘Het autonome métier van de eindredacteur heeft hier bovendien altijd al een laag prestige gehad. Dat was een mislukte verslaggever. In “grotemensenlanden” als Engeland en de Verenigde Staten is dat anders: daar behoort een goede taalbeheersing tot de vanzelfsprekende eisen die aan een journalist gesteld worden.’

De eindredacteur is niet iemand die alleen maar kijkt of alles wel volgens het Groene Boekje is gespeld. Van Gessel: ‘Het werk gaat veel verder dan de d's en de t's, het gaat om het hele taalgebruik - ook ritme en zinsmelodie.’

Van links naar rechts: Koos Metselaar, Bert Vuijsje en Han van Gessel (Foto: Maarten Laupman)

Metselaar: ‘Bij ons houdt de eindredacteur zich niet alleen bezig met de taalkundige verzorging, maar ook en vooral met de journalistieke aanpak. Is dit eigenlijk wel een reportage, is dat verhaal niet veel te lang, is dit wel goed gecheckt? Het is een journalistieke toetsing: is voor dat verhaal de ideale vorm gekozen? Als je alleen maar de foutjes zit aan te strepen ben je niet meer dan een veredelde corrector.’

● De zwarte piet

Bij welke woorden grijpen jullie resoluut naar het rode potlood?

Van Gessel: ‘In ons stijlboek hebben we een lijstje opgenomen: afbouwen, afzien, het staat bol van, het zien zitten, hard maken, het kan niet zo zijn dat, terug naar af, inschatten, naar verluidt, ondanks het feit dat, het plaatje, het prijskaartje, rondzingen, banen die op de tocht staan, starten...’

Vuijsje: ‘De zwarte Piet wordt keihard op tafel gelegd.’

Metselaar: ‘Filosofie. In een interview met een voetbaltrainer: “Wat is uw filosofie?” Filosofie is wijsbegeerte. Nog een woord waar ik een hekel aan heb: plotsklaps.’

Vuijsje: ‘Een kleutervorm vind ik dat. En degene die het opschrijft denkt dan ook nog dat het een trouvaille is.’

Onze jongens, ons vorstenhuis, onze marine, onze taal: op het laatste congres van het genootschap hekelde Hugo Brandt Corstius dat bezitterige onze. De vorige versie van het Stijlboek verbiedt Volkskrantjournalisten het gebruik van ons land. Is dit verbod ook opgenomen in de handelsuitgave van

Van Gessel: ‘Dat woord verboden was een keukengrapje, voor gebruik binnenshuis. De achtergrond ervan was dat onze kolommen stierven van de uitdrukkingen in ons land en in onze krant. Ik zie niets in zo'n soort wij-gevoel: noem het beestje maar bij de naam: in Nederland, in de Volkskrant.’

● Navel

Taboes - bestaan ze nog? Zijn er woorden die een journalist niet mag gebruiken in een nieuwsartikel?

Vuijsje: ‘Er was natuurlijk een tijd, ver voor mijn tijd, dat er in de Volkskrant aanzienlijke taboes bestonden. Het verhaal gaat zelfs dat onder hoofdredacteur Lücker is besloten dat de NAVO in de krant altijd moest worden aangeduid als NATO. NAVO zou associaties wekken met navel, wat ongepast geacht werd voor deze verdragsorganisatie. En aan een woord als neuken hoefde je toen al helemaal niet te denken. Toen kwam de periode waarin de Volkskrant die taboes ging doorbreken, vooral in de rubriek Dag In Dag Uit en later in de hele krant. Nu gaan we er wat meer ontspannen mee om.’

Metselaar: ‘Ik vind het minder een kwestie van stijl en meer een journalistieke keuze: hoe ver ga je in een rubriek om over seksuele zaken te schrijven? Wat doe je bijvoorbeeld bij rechtbankverslagen? Er

[p. 10]

staat een zwakbegaafde jongen terecht die een meisje heeft aangerand. Hij begrijpt al die hoogdravende taal niet en de rechter vraagt hem in het openbaar: ‘U heeft haar dus gebeft?’ Moet dat nu allemaal in de krant? Kijk, je hoeft van mij niet op zijn negentiende-eeuws te vragen: “Deed u uw wil met haar?”, maar past het om al die platte termen op te schrijven?’

● Neger of zwarte?

En hoe zit het met het eigentijdse taboe op woorden die iemands huidskleur aanduiden?

Metselaar: ‘Wij schrijven zwarte.’ Vuijsje: ‘Maar dat is op zijn retour, neger komt terug. Het is een slingerbeweging. Omdat ik over jazzmuziek schrijf, heb ik die ontwikkeling van nabij gezien. Tot halverwege de jaren zestig was neger de neutrale aanduiding. In de tijd van Black Power werd die term taboe door de associatie met nigger: negroes werden toen blacks, hoewel in Amerika toen ook al een groepje bestond dat het had over afro-americans. Ook in Nederland is neger taboe verklaard en vervangen door zwarte, vaak gepaard aan het afgrijselijke witte, dat in de Volkskrant niet serieus gebruikt wordt. Op dit moment is, als ik mijn zoons mag geloven, in het Amsterdamse reggae-milieu het woord neger weer terug als neutrale aanduiding van een categorie gekleurde mensen.’

En mensen, mag dat? Zwarte mensen, joodse mensen, Turkse mensen?

Van Gessel: ‘Liever niet. Wij zijn überhaupt tegen het gebruik van het woord mensen; het kan altijd concreter: gewoon Turk, jood.’

● Seksisme

Vuijsje: ‘Er bestaat de neiging om, als het makkelijk kan, sekseneutrale termen te gebruiken (liever leerkracht dan onderwijzer of onderwijzeres), en soms zul je woorden als menskracht aantreffen, maar het is zeker niet verplicht gesteld.’

Van Gessel: ‘Als er hij wordt gebruikt als de mensheid in zijn algemeenheid wordt bedoeld, dan probeer ik altijd naar het meervoud over te gaan, zodat hij en zij inbegrepen zijn.’

•
Van Gessel: ‘Niet iedereen is een Jan Blokker. Leuke uitsmijters schrap ik per definitie.’
•

Metselaar: ‘Soms lees ik een stuk over een gedeputeerde uit Drente en na dertig regels staat er ineens: zij. En dan denk ik, wie is zij? Dan blijkt ineens hoe bevooroordeeld je bent dat je ervan uitgaat dat de gedeputeerde een man is. Ik raad dan toch aan meteen in het begin van het stuk te schrijven “de gedeputeerde, mevrouw Bakker”.’

Van Gessel: ‘Ik vind dat je dat niet moet doen. Bij een heer doe je dat toch ook niet! Dan zeg je gewoon M. Bakker. Wat geeft het nou als je pas na dertig regels weet of het een vrouw of een man is?’ Metselaar: ‘Dat vooroordeel zit nu eenmaal in onze cultuur ingebakken. Ik vind het vervelend om de lezer dertig regels op het verkeerde been te zetten.’

Vuijsje: ‘Echt erg is het natuurlijk als je een onbekende wethouder als N. de Bruin zou introduceren als hij een man is en als Nicoline de Bruin als ze een vrouw is. Overigens schrijven wij nog wel Van onze verslaggeefster.’

Metselaar: ‘Wij hebben alleen maar redacteuren en verslaggevers.’

● Opluxen

Humor in de krant, kan dat? De drie eindredacteuren zijn eensgezind in hun afkeer. Humor moet zijn plaats hebben, en die is niet in de nieuwsberichten.

Metselaar: ‘Iedereen heeft een ander komisch gevoel voor humor. Ik ben ook erg tegen humoristische onderschriften: die vallen volledig plat bij het lezen. Hou het zo feitelijk mogelijk.’

Van Gessel: ‘Wij hadden vroeger koppen als “Aandelen Hofnar in rook op” en “Verolme op de klippen”. Dat is één seconde leuk als je dat even aan je collega vertelt. Men vergeet dat het de volgende ochtend bij het ontbijt een verschrikking is.’ Metselaar: ‘Het Algemeen Dagblad en Trouw zijn daar erg goed in. Zo'n kop in Trouw: “PTT biedt helpende hand bij telefoonsex” is natuurlijk ongelofelijk.’

Vuijsje: ‘Dat is naïviteit of ranzige kantoorhumor - “eens kijken of ik dit gedrukt krijg”.’

Van Gessel: ‘In het stijlboek staat: “Lolligheid is taboe, humor met mate.” Je moet journalisten soms tegen zichzelf beschermen, niet iedereen is een Jan Blokker. Leuke uitsmijters schrap ik per definitie.’

Metselaar: ‘Hans Maarten van den Brink, onze correspondent in Spanje, noemt dat verschijnsel opluxen. Een term uit de tweedehands-autohandel: je lapt een oude auto op met hier een sierstrip en daar een likje verf. Je hebt een mager verhaal, over een duf onderwerp en dan ga je er een aantal bijvoeglijke naamwoorden of gezochte beeldspraken bijzetten die het geheel wat opluxen.’

● Houvast

Van Gessel: ‘In het stijlboek geven we veel adviezen en maken we allerlei keuzes, maar in het voorwoord zeggen we ook eerlijk dat die keuzes arbitrair zijn: het zijn afspraken waar we ons aan houden, maar die geen gezag van wet hebben: alsjeblieft niet. We volgen zoveel mogelijk het Groene Boekje, maar soms wijken we ervan af. Naar analogie met impresario (ook een Italiaans woord) spelt de Volkskrant mafia met één f in plaats van maffia, zoals het Groene Boekje aanbeveelt.

Het mag nooit de bedoeling van ons boek zijn mensen in een keurslijf te dwingen. God verhoede dat het stijlboek kracht van wet krijgt en heel Nederland de stijl van de Volkskrant gaat navolgen. Het ging ons erom het besef aan te kweken dat taalverzorging ertoe doet in de krant. Want je maakt toch nog steeds mee dat journalisten dat onderdeel van het vak minachtend afdoen: “Je begrijpt toch wat er staat?” Taalverzorging is het noodzakelijke tweede element van het journalistieke vak. Het eerste is het najagen van nieuws, het tweede dat nieuws zo goed mogelijk overbrengen, met de taal als gereedschap.’