Onze Taal. Jaargang 61

[p. 6]

Ruimtegebrek als sporttenue
Clichés en klonters in het ‘journalees’

Arthur van Leeuwen - eindredacteur Elsevier

Haast en bondigheid verdragen elkaar niet. Menig journalist heeft na een dag ploeteren in de nieuwsbatterij zijn moegestreden collega's een in het vak gekoesterde anekdote toevertrouwd: dat de beroemde P.C. Hooft ooit tijdgebrek als excuus aanvoerde voor een lang uitgevallen brief. De collega's kennen dat verhaal dikwijls al jaren, maar de oneindige wijsheid ervan geeft moed. Nauwelijks tijd hebben, volledig zijn en het bovendien kort houden - dat maakt het tot een huzarenstukje het nieuws in volmaakte vorm aan de lezer door te geven.

● Dwingende deadline

Gemolesteerd door de deadlines is de journalist al blij als een bericht foutloos en begrijpelijk in de krant staat. Vandaar dat nieuwsberichten niet uitblinken door originele of creatieve woordkeus. De standaardvorm van het bericht verplicht de dienstdoende redacteur de relevante feiten in de lead te proppen - als het even kan in één zin. Om tijd te winnen grijpt hij naar vaste woordcombinaties, en om ruimte te sparen noemt hij alle informatie over een persoon in één keer. In de krantekolommen ontstond op die wijze een taalvariant die in de Angelsaksische journalistiek journalese heet. Een duidelijke definitie van journalese valt nauwelijks te geven. De uiteenlopende verschijnselen die ertoe gerekend worden in de vakliteratuur hebben één kenmerk, de oorzaak, gemeen: gebrek aan tijd en ruimte. Het Nederlands kent geen pendant van het Engelse journalese, maar vooruit, de term ‘journalees’ kan ermee door.

Het opvallendst manifesteert het journalees zich in de standaardformulering: de tijdloze mal waarin de journalist het nieuws van de dag giet. Zo ‘dreigt bij de komende caoonderhandelingen in de bouwsector een frontale botsing tussen werkgevers en werknemers’. De werkgevers, licht de Volkskrant toe, ‘willen de aanvulling op de Ziektewet schrappen’, en omdat de werknemers ‘moeten inleveren’ ‘reageren’ ze ‘woedend’. Anders gezegd: ze kiezen ‘de harde lijn’. De journalistieke versie van het Hout- en Bouwbondenproza is zo ongeveer de grauwste sluier die je over een bericht kunt hangen, maar hiermee wordt tevens aangegeven dat journalees nauw verbonden is met de bronnen van het nieuws. De formules liggen bij wijze van spreken al klaar: het Ministerie van Economische Zaken ‘verdeelt geld voor projecten ter verbetering van het vestigingsklimaat voor internationaal opererende bedrijven’, schrijft de Provinciale Zeeuwse Courant (PZC).

● Steevast standaard

Overheidsplannen stuiten immer op ‘fel verzet’. In de beschrijving van conflicten doet het woord ‘fel’ het trouwens goed: ‘De studenten zijn fel gekant tegen de plannen van Ritzen’ (Algemeen Dagblad). En: ‘Staatssecretaris Van Amelsvoort (...) krijgt meteen felle kritiek.’ In Haagse kringen begint ‘hikken’ epidemisch te worden, zoals in ‘Het CDA hikt daarbij vooral aan tegen het feit dat Simons de stelselwijziging nog moet invullen’ (Gooi- en Eemlander). Dat valt slechts te bestrijden door het ‘nemen’ van ‘hobbels’.

Smullen wordt het als de ‘boeren boos’ zijn over het mestbeleid. Dan ‘stijgt de gier de Middenhollandse boer binnenkort tot de lippen’ (Rijn en Gouwe). ‘De politiek en de georganiseerde landbouw koersen’ namelijk ‘aan op een stevig conflict over de oplossing van het mestprobleem’ (De Limburger). Dat was vorig jaar zo, dat is nu zo, en als de overheid geen ‘ingrijpende maatregelen neemt’ kunnen de redacties de berichten met enige aanpassing van plaats en datum volgend jaar opnieuw bij het mestoverschot dumpen.

Het kleine nieuws. Dagelijks is het raak, dus lezen we elke dag over een automobilist die steevast na een ‘wilde achtervolging’ werd aangehouden en ‘te diep in het glaasje bleek te hebben gekeken’ (Rijn en Gouwe). Net zoals de inbreker niet binnenloopt, maar ‘zich via de magazijningang toegang tot de supermarkt verschaft’ (PZC).

Deze standaardformuleringen hebben alle betrekking op een veelvoor-

[p. 7]

komende gebeurtenis of een variatie op een oud thema. Dat is net iets anders dan het cliché dat in íedere context bruikbaar is: fracties die ‘de kat de bel aanbinden’, de gemeente die zelf ‘een duit in het zakje doet’, de terreur van sporttermen die zelfs de EG-ministers van buitenlandse zaken ‘een sprintje naar Maastricht’ laat ‘trekken’. Dat de kranten bol staan van versleten uitdrukkingen ‘voor algemeen gebruik’ is, ‘journalesewise’, niet vreemd: clichés zijn gemunte taal, makkelijk voor wie de tijd niet heeft om iets beters te verzinnen. Vandaar dat de uitdrukking ‘een bom leggen onder’ (beraad, afspraak) opvallend veel opdook in de kolommen de dagen na de bomaanslag op staatssecretaris Kosto's huis.

● Gebrek aan ruimte

Mocht een enkele journalist denken dat hij met die standaardformuleringen begrijpelijke taal voor gewone lezers schrijft, voor de capriolen die voortkomen uit ruimtegebrek valt dat nauwelijks vol te houden. Om niet steeds titels, namen en bezigheden van personen te hoeven noemen, hanteren veel redacteuren het devies: alles in één keer, dan zijn mijn lezer en ik ervan af. Dan krijg je klonters, typisch journalees, als: ‘de na zeseneenhalf jaar gijzeling in opvallend goede gezondheid verkerende Amerikaanse hoogleraar Thomas Sutherland...’ Of, excentriek gespeld: ‘CDA-Tweedekamerfractievoorzitter Brinkman’. Minder storend, maar wel degelijk veroorzaakt door de journalistieke dwang om zoveel mogelijk informatie te verstrekken, is de gewoonte om te variëren per keer dat een persoon ter sprake komt (‘de 42-jarige M.d.S.’, ‘de drievoudige verkrachter’, ‘de ongehuwde zoon van een alcoholiste’).

Niet alleen de woordkeus, ook de zinsbouw heeft te lijden van volledigheidsdrang en beperking van ruimte. De journalist moet bijvoorbeeld de belangrijkste nieuwsfeiten (de 5 W's van Wie, Wat, Waar, Wanneer, Waarom) direct noemen aan het begin van een bericht. Dat levert bizarre stapelzinnen op als hij van de verkeerde veronderstelling uitgaat dat al die gegevens in één zin moeten staan. Bijvoorbeeld: ‘ALPHEN - De zoekactie naar de omstreden containers met onbekende inhoud die volgens onbevestigde geruchten destijds via een noodbrug over de Kromme Aar zijn getransporteerd en vervolgens in de Alphense Coupépolder zouden zijn gedumpt, is in volle gang.’ Op het eerste gezicht een nieuwsbericht van Dorrestijns Pers Agentschap, maar wel degelijk afkomstig uit een echte krant (Rijn en Gouwe). Een enkele keer denkt een redacteur ‘kom, laat ik eens wat afwisseling aanbrengen’: ‘Een avond van hoogstaand muzikaal genot hebben de musici die al geruime tijd het Sweelinck Kwartet vormen hun aandachtig gehoor bezorgd’ (Gelders-Overijsselse Courant, of GOC). Dat wordt twee keer lezen.

● Koppentaal

De zuiverste vorm van journalees staat in de koppen. Daar ervaart de journalist of redacteur de beperking van ruimte en tijd niet als dwangbuis, maar als sporttenue. Kort en krachtig moet het zijn, op het randje van wat mag, dezelfde rand waarover de reclamemaker zo graag heen springt. Kort: eg polst belgrado (Algemeen Dagblad); als marsorder: simons wil vrij baan voor privéklinieken (goc), strippenkaart moet verdwijnen (pzc); informatief: kamer misleid over nieuw opvangbeleid (NRC Handelsblad); lollig op z'n AD's: vuilnisbelt als laatste hoop, de eend zijn dood is de visser zijn brood, een losse plank op het wereldtoneel; en ritmisch: schaatsende chimps houden van een pint (Gooi- en Eemlander). En het eerste dat sneuvelt is het werkwoord, gevolgd door het lidwoord: fokker toch in race voor order defensie (Gooi- en Eemlander).

Hoewel journalees in de Engelstalige vakliteratuur eerder als onvermijdelijk bijverschijnsel wordt gezien dan als abjecte krompraat, bestaat er op één punt eenstemmigheid: zo gauw de koppentaal doordringt in de kolommen is het mis. Als voor al het ongeluk dat de mensheid treft geen andere nuance bestaat dan ‘ramp’ of ‘tragedie’. Als elk militair ingrijpen een ‘slachting’ is, iedere overspelige politicus belandt in een ‘seksschandaal’, iedere scorende jonge voetballer een ‘droomdebuut’ maakt en demonstraties steevast eindigen in een ‘veldslag’ of ‘bloedbad’. Dan ontglipt de lezer de werkelijkheid - en dat zou toch geen journalist willen?

Hoe minder journalees, des te frisser de krant. Keith Waterhouse, kenner van de Engelse sensatiepers maar om zijn deskundige stijladviezen zeer gewaardeerd door zijn collega's van de kwaliteitskranten, houdt er een iets andere mening op na: ‘Journalees, mits deskundig en spaarzaam gebruikt, geeft de krant haar smaak en karakter.’

Het zij zo, een toefje dan.

Voorbeelden uit de regionale dagbladen dateren alle van 13 november 1991; die uit de landelijke dagbladen: het Algemeen Dagblad van 13 en 15 november 1991, NRC Handelsblad en de Volkskrant van 16 november 1991.