Onze Taal. Jaargang 61

[p. 1]

[Nummer 1]

[p. 3]

Kernachtige krantekoppen en dynamische naamwoorden

Op de vraag hoe de kop boven een nieuwsbericht er moet uitzien, zullen veel journalisten en vrijwel alle journalistiekstudenten al in een vroeg stadium van hun antwoord zeggen: ‘Er moet een werkwoord in zitten, actief en in de onvoltooid tegenwoordige tijd.’ Toch voldoet slechts de helft van de Nederlandse krantekoppen aan deze eis. Waarom passen Nederlandse journalisten hun eigen regels niet toe?

Gerard Sweep - docent taalbeheersing, School voor de Journalistiek en Voorlichting, Utrecht

Nederlandstalige boeken over de beginselen van de verslaggeving zijn er nauwelijks; een merkwaardig gat in de markt naast de stapel boeken over interviewen. Syllabi zijn er echter voldoende. Behalve aan de inhoud en de typografie stellen die vooral eisen aan de taalvorm van de kop. In genres als ‘interview’ en ‘reportage’ is wat de taalvorm betreft veel mogelijk. Maar de ideale kop van een nieuwsbericht is eigenlijk een uitgeklede zin, compleet met onderwerp, persoonsvorm en andere noodzakelijke zinsdelen, maar ontdaan van voorspelbare lidwoorden, voorzetsels en hulpwerkwoorden.

● Actie in de kop

De syllabus Journalistieke Vaardigheden van de journalistenopleiding in Utrecht motiveert dit als volgt: ‘Het gebruik van een werkwoord en de tegenwoordige tijd brengt actie in een kop, maakt die kop aantrekkelijk en vergroot de kans dat het bericht of verslag gelezen wordt.’ Preciezer uitgedrukt: er moet een persoonsvorm van een zelfstandig werkwoord in. Hulp- en koppelwerkwoorden voldoen niet.

Amerikaanse en Engelse boeken presenteren dezelfde benadering. In zijn boek News Headlines (1974), dat geheel aan koppen gewijd is, schrijft Harold Evans, oud-hoofdredacteur van Times en Sunday Times: ‘Headlines must live. Most headlines without a verb are only half alive.’

Misschien is een te vanzelfsprekende ontlening aan Engelstalige vakliteratuur voor een deel verantwoordelijk voor de kloof tussen theorie en praktijk in de Nederlandse journalistiek. Ik heb niet systematisch geteld, maar de Engelstalige kranten lijken zich op het eerste gezicht beter te houden aan hun eigen voorschriften dan de Nederlandse. Ook in de populaire Engelse bladen bevat de meerderheid van de koppen een werkwoord. Zelfs de bijzin wordt niet geschuwd, een situatie die je bij ons alleen regelmatig aantreft in het dagblad Trouw.

De Nederlandse nieuwskop bevat slechts in de helft van het aantal gevallen een actief werkwoord. In het najaar van 1990 heb ik zo systematisch mogelijk een aantal koppen verzameld, van de voorpagina, de eerste binnenlandpagina en de eerste buitenlandpagina. De Volkskrant, NRC Handelsblad en Trouw scoren vrij hoog. Van de 63 koppen bevatten er 43 een persoonsvorm. Dat is 68 procent. In de ‘populaire’ bladen De Telegraaf, Algemeen Dagblad en Het Parool bevatten slechts 19 van de 63 koppen een persoonsvorm, ofwel 30 procent. Trouw en Parool zijn overigens het minst typisch voor hun groep.

● Beschadigde dynamiek

De verklaring van het verschil ligt voor de hand. Populaire bladen laten de grootte van de kop zwaarder wegen dan de lengte. Een complete zin kost vaak te veel ruimte, omdat die minimaal twee, in de praktijk meestal drie zinsdelen moet bevatten: onderwerp, persoonsvorm en iets anders. Werkwoordloze en passieve koppen zijn korter, omdat respectievelijk de persoonsvorm of de handelende persoon achterwege kan blijven. ‘Bommen op Bagdad’ en ‘Spreeuwen verjaagd’ eisen minder ruimte dan ‘Bommen vallen op Bagdad’ en ‘NS verjaagt spreeuwen’.

De vraag is nu of deze drang naar beknoptheid schade toebrengt aan de dynamiek die de goede nieuwskop moet uitstralen. Zetten de populaire dagbladen te veel statische koppen boven hun nieuwsberichten?

Deze vraag is niet zonder meer te beantwoorden, omdat er nogal wat variatie zit in de koppen zonder persoonsvorm. Er bestaan drie belangrijke typen. Uitgeklede passieve zinnen, zoals ‘Spreeuwen (zijn) verjaagd (door NS)’, komen niet zo vaak voor. De handelende persoon blijft daarin meestal achterwege; het hulpwerkwoord ook.

Naamwoordelijke gezegdes zijn populairder: ‘Lubbers boos’. Natuurlijk kan iedere Nederlander hier feilloos het weggelaten koppelwerkwoord is invullen. Dit betekent echter niet dat het bij nader inzien wel degelijk om een dynamische kop gaat, want veel actie voegt dit betekenisloze koppelwerkwoord niet toe. Ook in een werkwoordelijk gezegde kan het zelfstandige werkwoord is trouwens wegblijven: ‘Lubbers in Moskou’.

Het derde belangrijke type bestaat uit de naamwoordconstructies waar op het eerste gezicht helemaal geen werkwoord aan te pas komt, zelfs geen hulp- of koppelwerkwoord: ‘Kritiek op de paus’.

[p. 4]

In mijn verzameling waren de verschillende categorieën als volgt verdeeld:

koppen zonder persoonsvorm (64)
	Volkskrant/NRC/Trouw (23)	Telegraaf/AD/Parool (41)
passief	6	7
naamwoordelijk gezegde	10	18
naamwoordconstructie	6	13
werkwoordelijk gezegde	1	3

Op het vlak van de passieven is er nauwelijks verschil tussen de populaire bladen en hun tegenhangers. Kennelijk lopen de overwegingen hier parallel. Een passieve kop kan wel eens omslachtig zijn, maar meestal is de keuze functioneel, soms zelfs onvermijdelijk. Zo doet ‘Dieven stelen vrachtwagen’ merkwaardig aan naast ‘Vrachtwagen gestolen’. En ‘Commissie stelt verhoging beurzen voor’ geeft niet meer nieuws dan ‘Verhoging beurzen voorgesteld’. Tenzij de commissie wordt geleid door Ritzen, maar dan had die zelf in de kop gemoeten.

Ook naamwoordelijke gezegdes en naamwoordconstructies kunnen functioneel of onvermijdelijk zijn. Dit is met name het geval als de toestand die wordt beschreven, interessanter is dan de manier waarop deze is bereikt: boos, blij; ziek, beter; tegen, voor; celstraf, vrijspraak.

De populaire bladen maken een veel royaler gebruik van deze twee constructies. Als ze in hun kopwerk ontoelaatbaar veel dynamiek opofferen aan de beknoptheid, zou dit dus hier moeten blijken, en met name uit de statische categorie bij uitstek, de naamwoordconstructie. Labels (opschriften) noemt Evans ze bijna minachtend: ‘The deadest kind of news headline is the simple generalised label.’

● Dynamische hulzen

Opmerkelijk is nu dat het pure opschrift, waar Evans zo van gruwt, in onze landelijke dagbladen nauwelijks voorkomt. Er bestaat een groot verschil tussen ‘De situatie in het Vaticaan’, zowel qua inhoud als vorm een lege huls, en ‘Kritiek op de paus’. In beide varianten ontbreekt het werkwoord, maar in het eerste geval is het in geen velden of wegen te bekennen, terwijl het in het laatste geval om de hoek op de loer ligt. In ‘Kritiek op de paus’ kan het bijna net zo gemakkelijk worden ingevuld als een koppelwerkwoord in een naamwoordelijk gezegde.

Deze mogelijkheid doet zich vooral voor als de bedenker van de kop zijn toevlucht heeft gezocht tot een truc die hij in de rest van het verhaal omwille van de kernachtigheid juist niet te vaak behoort toe te passen. Hij heeft het werkwoord op een naamwoordelijke manier omschreven: ‘kritiek uitoefenen’ in plaats van ‘kritiseren’. De constructie maakt in een kop echter geen omslachtige indruk, omdat het betekenisarme, ondersteunende werkwoord daar achterwege kan blijven. Meer voorbeelden:

-	kritiek (uitoefenen) op de paus
-	oorlog (voeren) met Grenada
-	beslag (leggen) op auto
-	protest (aantekenen) tegen ontslag
-	verzet (plegen) tegen aanhouding
-	voorstel (doen) tot overleg

In het tweede blok leunt het naamwoord zo dicht aan tegen de verwante werkwoorden ‘protesteren’, ‘zich verzetten’ en ‘voorstellen’, dat het eigenlijk niet nodig is er een ondersteunend werkwoord bij te denken. De naamwoorden uit dit blok worden van oudsher ‘nominaliseringen’ genoemd: ze zijn als zelfstandig naamwoord afgeleid van een werkwoord.

Nominaliseringen zijn uiterst dynamische naamwoorden. Ze zien er niet alleen uit als werkwoorden, ze kunnen zich ook precies zo gedragen. Een werkwoord kan zinsdelen als onderwerp, lijdend voorwerp en voorzetselvoorwerp om zich heen verzamelen, zodat er een zin ontstaat. Een nominalisering kan dit ook. Zo is ze op te blazen tot een soort naamwoordelijke zin:

-	(onderwerp) Kok aarzelt - aarzeling van Kok
-	(lijdend voorwerp) (iemand) beledigt Kok - belediging van Kok
-	(meewerkend voorwerp) (iemand) verzoekt Kok (iets) - verzoek aan Kok
-	(voorzetselvoorwerp) (iemand) protesteert tegen Kok - protest tegen Kok
-	(bepaling) (iemand) oefent met Kok - oefening met Kok

Uit de voorzetsels in de omzetting is af te leiden dat nominaliseringen met een onderwerp of een lijdend voorwerp niet populair zullen zijn bij koppenmakers. Het voorzetsel van is zwaar overbelast; het moet te veel andere klusjes opknappen. Dit leidt al snel tot dubbelzinnigheden, zoals de twee interpretaties van ‘belediging van Kok’ laten zien. Bovendien is het voorzetsel van weinig karakteristiek. Het zou net zo goed weg kunnen blijven, wat dan ook vaak gebeurt. De sprekende voorzetsels van de drie overige voorbeelden daarentegen blijven maar zelden weg. Als ze wel wegblijven, vind ik het resultaat niet fraai: ‘Conflict vakantiereizen’ (Telegraaf).

Het voorzetselvoorwerp lijkt het populairst. Voorzetselvoorwerpen lezen lekker doordat het voorzetsel noodzakelijk aandoet. Wie het woord kritiek hoort, denkt automatisch op, maar niet in of wegens. Het voorzetsel heeft dan ook geen bete-

[p. 5]

kenis, maar fungeert uitsluitend als cement van de constructie. Daarom oogt ‘Kritiek op Kok’ stukken hechter dan ‘Kritiek in de Kamer’.

● Loodzware bouwwerken

Duidelijk is in ieder geval dat constructies met nominaliseringen zich gedragen als een soort zinnen waarin het naamwoord de werkwoordsrol vervult. Het verwijt dat naamwoordconstructies automatisch koppen opleveren waaruit alle leven is geperst, is dus onterecht.

Ook koppen met een naamwoordelijk gezegde hebben hun eigen dynamiek. De openingskoppen van het Algemeen Dagblad, die er altijd zorgvuldig geboetseerd uitzien, bevatten er vaak een. Opvallend is dat juist de nominalisering voor een deel van de dynamiek kan zorgen. Alle varianten, ook die met een actief of passief werkwoord, kunnen probleemloos dynamische naamwoorden opnemen, wat dan ook zeer regelmatig gebeurt. Ze figureren daar bijna als een soort uitgeklede bijzinnen: ‘Lubbers veroordeelt aanval (die is gedaan) op Kok’.

Met overleg gebruikt, kunnen dynamische naamwoorden het gehalte aan actie in alle typen koppen opschroeven. Overdrijving leidt echter tot de loodzware bouwwerken die met name NRC en Volkskrant in hun informeringsijver nogal eens optrekken. Een krenterige plaatsing van voorzetsels maakt dit soort monstra extra onverteerbaar: ‘Kamer tegen bevriezen subsidie woningaanpassing gehandicapte’ (Volkskrant).

De koppenmakers van vooral het Algemeen Dagblad, en in mindere mate Telegraaf en Parool, hebben meer gevoel voor de compacte kop. Vaak tasten ze succesvol naar juist die naamwoorden die met een minimum aan omhaal een maximum aan spanning en hechtheid geven. Cryptogrammen als ‘Cel voor versuffen kinderen met pillen’ (NRC) hoeft de AD-lezer niet op te lossen.