Onze Taal. Jaargang 60

[p. 9]

Doendenken

Marcel Lemmens - docent Rijkshogeschool, Opleiding Tolk-Vertaler, Maastricht

Velen ergeren zich aan het veelvuldig gebruik van het hulpwerkwoord doen, maar misschien niet altijd terecht. In sommige gevallen is het gebruik van doen heel nuttig. In dit artikel zal de heer Lemmens een mogelijke verklaring geven voor dit wijdverbreide fenomeen. Bovendien zal hij ingaan op het gebruik van het causatieve hulpwerkwoord (= een werkwoord dat het doen geschieden van een handeling uitdrukt) doen, dat vaak ook tot zeer vreemde zinnen leidt.

In Onze Taal van december 1990 deed Paul Troost uit Wijchen zijn beklag over het toenemend gebruik van doen. Hij geeft twee voorbeelden, één met het zelfstandig werkwoord doen (‘Doe mij maar twee pils’) en één met het hulpwerkwoord doen (‘Doe jij even de naam van die man opschrijven’), een onderscheid dat overigens niet expliciet wordt gemaakt. In dit artikel zal ik ingaan op twee vormen van doen-gebruik: het ‘aandachttrekkende’ hulpwerkwoord doen aan het begin van een zin en het hulpwerkwoord doen in de betekenis ‘laten’.

● Aandachttrekkend doen

De volgende zinnen zullen in de hitte van een gesprek vaak nauwelijks opvallen:

1	Doe jij dat even intypen.
2	Doe jij dit even verzorgen.

Er zijn misschien twee verklaringen voor dit volgens de grammatica's verkeerde gebruik van doen. Ten eerste is er de mogelijke invloed van het Engelse hulpwerkwoord do. Leuk gevonden, maar (a) in de twee bovenstaande zinnen wordt ook in het Engels geen do gebruikt (tenzij voor extra nadruk: ‘Do type this in, John!’), en (b) veel mensen die helemaal geen Engels spreken, maken ook regelmatig gebruik van de constructie.

Een tweede mogelijkheid is dat doen (vooral in gesproken Nederlands) aan het begin van een gebiedende zin fungeert als een soort aandachtstrekker; het zorgt ervoor dat iemand echt naar je luistert op het moment dat je het belangrijkste woord uitspreekt (in onze voorbeelden intypen en verzorgen). Als iemand tegen je zou zeggen ‘Verzorg jij dit even’ en je bent met je gedachten nog niet helemaal bij de spreker, dan is de opdracht gemakkelijk mis te verstaan als bijvoorbeeld ‘Bezorg jij dit even’.

Minder functioneel lijkt me het gebruik van doen in de volgende gesproken zinnen:

3	Ik doe me eige voorbereiden door het rijden van criteriums. (Cyclecrosser Van Bakel in Sportstudio, 21-11-88)
4	We deden onze eigen flessen vullen. (Ed Nijpels in Klassewerk, 17-9-88)
5	Als je één gulden hebt, doe je er een vijftig uitgeven. (Een gokverslaaf de in Brandpunt, 23-3-90)
6	Ik vond het fijn dat mensen daar geld voor betalen deden. (Rondom Tien, 15-10-88)

Al kunnen we voor 3 en 4 nog een soortgelijke verklaring geven als voor 1 en 2, en al staat in 5 doe in ieder geval nog aan het begin van de zin, in 6 heeft het gebruik van doen geen enkel nut. Er is in deze zin helemaal geen sprake meer van het naar achteren plaatsen van het hoofdwerkwoord.

1 tot en met 6 zijn allemaal voorbeelden van gesproken taal. Voor sommigen is het echter ook al mogelijk een dergelijke constructie in geschreven Nederlands te gebruiken. In De Geulbode (een weekblad voor de gemeente Meerssen) van oktober 1990 stond de volgende mini-advertentie:

7	Tuinaanleg, (...), terraswerk en ook doen wij apart frezen.

● Doen = laten

Een vorm van doen waarover Paul Troost niets zegt, is die in de betekenis van ‘laten’. De Algemene Nederlandse Spraakkunst (blz. 565) schrijft hierover het volgende:

‘De betekenis van de causatieve werkwoorden doen en laten is “maken dat”, “veroorzaken”, “brengen tot”. In de standaardtaal is laten doorgaans het gewone woord; doen komt voor in schrijftaal, in regionaal taalgebruik en in (min of meer) vaste uitdrukkingen.’

Twee voorbeelden die de ANS geeft, zijn:

-	Hij deed ons zijn macht gevoelen. (schrijftaal)
-	Je doet me schrikken. (regionaal)

Vaste uitdrukkingen die worden genoemd, zijn doen denken aan, van zich doen spreken, doen beseffen en doen toekomen.

Nu blijkt dat deze vorm van doen niet beperkt blijft tot schrijftaal of regionaal gebruik. Uit de volgende voorbeelden kan men opmaken dat het causatieve hulpwerkwoord doen ook in niet-regionaal, gesproken Nederlands voorkomt:

8	(...) die hem veruit de snelste doet zijn. (Heinze Bakker, 29-1-89)
9	(...) zoals u mij wilt doen zeggen. (Mr. Castelijns in Sportstudio, 21-11-88)
10	(...) één van de langste games (...) die de winst doet belanden bij de Zweden. (Heinze Bakker in Studio Sport, 17-12-88)
11	We zullen een groot deel [van het programma] in het teken doen staan van de Sovjet-Unie. (Pieter de Vink in NOS-Laat, 20-12-90)

Als men 8 tot en met 11 vreemde zinnen vindt, dan zijn de volgende wellicht nog vreemder:

[p. 10]

12	(...) een sprint die [de Belgische wielrenner] Museeuw net te kort doet komen. (Mart Smeets in Studio Sport, 2-3-91)
13	(...) dit heeft bij mij het effect minder te doen slapen. (bron onbekend)
14	(...) dit heeft de hoop doen verliezen. (Verslaggever Charles Mustert over de Golfoorlog, 17-01-91)

Zou het misschien zo zijn dat sommige mensen, en sportverslaggevers in het bijzonder, graag ‘duur’ willen klinken door een vorm te gebruiken die geassocieerd wordt met schrijftaal? Als dat zo is, dan heeft verslaggeefster Hetty Lubberding in een reportage over de Golfoorlog een ‘dure’ fout gemaakt:

15	(...) omdat ze dit willen laten doen voorkomen.

Doen voorkomen zou wel als een soort vaste uitdrukking gezien kunnen worden, maar de toevoeging van laten gaat toch te ver.

Vaste uitdrukkingen als doen denken aan, etc. komen betrekkelijk vaak voor. Behalve de combinaties die de ANS geeft, zijn er nog enkele andere, waarvan het soms moeilijk te bepalen is of ze wel of niet acceptabel zijn. Men kan zich afvragen of het gebruik van doen ontstaan in de volgende drie voorbeelden nog aanvaardbaar is.

16	Dit om geen misverstanden te doen ontstaan. (Jos Brink in Wedden Dat, 23-1-89)
17	Post is per slot van rekening de man geweest die de kopgroep heeft doen ontstaan. (Sportjournaal, 15-2-91)
18	(...) nadat de openbare aanklager Roy Amlot had laten weten dat nieuw bewijsmateriaal grote twijfel had doen ontstaan aan de eerlijkheid van enkele politieagenten uit Surrey. (De Volkskrant, 20-10-89)

Sommige mensen verdraaien bepaalde uitdrukkingen, zoals prof. Van der Ploeg, hoogleraar economie aan de KUB in Tilburg, die doen vermoeden in zijn achterhoofd moet hebben gehad toen hij zei:

19	(...) het vermoeden doet gewoon rijzen dat men niet wil. (18-10-89)

Oranjespeler Frank Rijkaard bedoelde waarschijnlijk ‘meer dan menigeen vermoedde’, toen hij zei:

20	...meer dan menigeen heeft doen vermoeden.(27-3-88)

En in een fragment van het Polygoonjournaal tijdens het programma Jongbloed & Joosten van 22 september 1989 werd gezegd:

21	Niets doet meer herinneren aan (...)

Doen denken is mogelijk, maar geldt dat ook voor doen herinneren?

●Informeel geschreven

Behalve in het gesproken Nederlands komt doen in de betekenis van ‘laten’ ook vrij vaak voor in geschreven teksten die niet erg formeel zijn:

22	Zo is er onder leiding van Waltraud Scheikhardt aan de Universiteit van Stuttgart een project opgezet dat ervoor moet zorgen dat een gewone onderwijzer zijn lesmateriaal automatisch kan doen aanbieden in braille. (uit Taal, Tekst, Computer (1984:82))
23	Zelfs Bissetts pogingen om dit verhaal te ontkrachten waren ontoereikend, maar zij slaagde er wel in het meisje in tranen te doen uitbreken. (De Quincunx (1990:36))
24	Ik dacht dat ze al je dromen in vervulling zou doen gaan. (uit een Nederlandse vertaling van Sophie's Choice)

Soms leidt dit ‘gedoe’ tot vreemde constructies waarvan men zich kan afvragen of ze wel in de context passen. Vooral in journalistieke teksten lijkt het causatieve hulpwerkwoord doen (te) vaak te worden gebruikt. Is het gebruik van doen in de volgende zinnen acceptabel en nodig? Alle voorbeelden komen uit De Volkskrant.

25	Een plaatje met gruwelijkheden (...) zal de oorlogsstemming in Amerika doen verminderen en het moreel bij de troepen doen zakken, zo leerde de ervaring.
26	Wereldomspannende klimaatveranderingen, die worden veroorzaakt door het broeikas-effect, zouden de komende dertig jaar vele plante- en diersoorten kunnen doen uitsterven.
27	Het onbedwingbare verlangen eindelijk te worden gekroond tot beste tennisser ter wereld doet Boris Becker deze week in de Frankfurter Festhalle een ernstige dijbeenblessure trotseren.
28	Een jaar geleden deden de opstandige Roemenen de televisiekijkers in het Westen een huiveringwekkend mooie kerst beleven.

Het lijkt erop dat we kunnen concluderen dat het hulpwerkwoord ‘doen’ veel vaker voorkomt dan men zou vermoeden. De vorm die het eerst zou kunnen worden afgekeurd (‘Doe jij dat even intypen’), wordt misschien wel het vaakst gebruikt. Bovendien heeft het causatieve ‘doen’ een bredere toepassing dan wordt verondersteld in de Nederlandse grammatica's, een toepassing die nogal eens leidt tot dubieuze zinnen.