Onze Taal. Jaargang 60

[p. 1]

[Nummer 11]

[p. 3]

Hoe bedrieglijk zijn drogredenen?
Inleiding op een nieuwe serie

F.H. van Eemeren & R. Grootendorst

Drogredenen vormen een alledaags verschijnsel in gesprekken. Ze gedijen vooral als de gemoederen verhit raken, maar treden ook op in koele wetenschappelijke discussies. Hoewel ze veel voorkomen, is het niet altijd gemakkelijk ze te herkennen. F.H. van Eemeren en R. Grootendorst, beiden verbonden aan de vakgroep Taalbeheersing van de Universiteit van Amsterdam, gaan daar de komende tijd verandering in brengen. In een serie artikelen in Onze Taal zullen ze een aantal bekende drogredenen de revue laten passeren. In deze eerste bijdrage geven ze aan hoe moeilijk het is een sluitende omschrijving van het begrip drogreden te geven.

De meeste mensen zullen het erover eens zijn dat drogredenen in principe vermeden moeten worden, omdat ze niets oplossen. Toch lijken ze onuitroeibaar. Ze zijn er altijd geweest en misschien zullen ze er ook wel altijd blijven. Toch zou het mooi zijn als hun rol in zakelijk bedoelde discussies een beetje kon worden teruggedrongen, zodat niet onnodig afbreuk wordt gedaan aan de redelijkheid van de gedachtenwisseling. Om dat te kunnen bereiken, moet eerst duidelijk zijn wanneer er precies sprake is van een drogreden en hoe de verschillende soorten drogredenen herkend kunnen worden.

Volgens het woordenboek (Van Dale, Koenen) is een drogreden een ‘bedrieglijke redenering’ of ‘sofisme’. De toevoeging ‘bedrieglijk’ in de eerste omschrijving maakt duidelijk dat een drogreden niet helemaal in de haak is en geeft tevens aan waarom drogredenen in de praktijk soms zo moeilijk te herkennen zijn. De karakterisering ‘sofisme’ in de tweede omschrijving duidt aan dat het verschijnsel van de drogredenen geen recente ontdekking is, maar al in de klassieke oudheid werd opgemerkt.

● Aristoteles

Aristoteles is de eerste die zich systematisch met het analyseren van drogredenen heeft beziggehouden. In zijn verhandeling De Sophisticis Elenchis schrijft hij over de wijze waarop ter discussie gestelde standpunten weerlegd werden door de ‘sofisten’. Deze sofisten waren rondtrekkende leraren die - tegen betaling - onderwijs gaven op allerlei gebied en bekendstonden als uitstekende sprekers die over elk willekeurig onderwerp met grote spitsvondigheid konden discussiëren. Omdat ze daarbij geen enkele truc of kunstgreep schuwden, is hun naam (door toedoen van Aristoteles) tot op de dag van vandaag onlosmakelijk verbonden met drogredenen.

De soorten drogredenen die Aristoteles behandelt, dertien in getal, zijn in de een of andere vorm allemaal terug te vinden in eigentijdse leerboeken. Meestal zijn dat inleidingen in de logica. In deze leerboeken is wel een beetje gesleuteld aan de oorspronkelijke lijst van Aristoteles en soms zijn er ook wat nieuwe aan toegevoegd, maar verder is men trouw gebleven aan de klassieke traditie. De opvatting die in deze leerboeken gehuldigd wordt, noemt men wel ‘standaardbenadering’.

In één opzicht wijkt de standaardbenadering van drogredenen drastisch af van de Aristotelische traditie. Een drogreden wordt niet langer gezien als een incorrecte zet in een debat, maar als een redenering die geldig lijkt maar ongeldig is. Deze definitie echoot na in de woordenboekomschrijving van een drogreden als een ‘bedrieglijke redenering’.

● Definitieproblemen

Curieus is dat de opvatting van drogredenen veranderd is, terwijl de omschrijvingen van de verschillende soorten drogredenen zonder veel aanpassingen van Aristoteles worden overgenomen. Hoewel sommige drogredenen in feite helemaal niet onder de gebruikte definitie vallen, worden ze vaak besproken alsof dat wél zo is - zonder dat de auteur dat in de gaten lijkt te hebben. Zo wordt bijvoorbeeld steevast aandacht besteed aan de drogreden van de meervoudige vraag (‘many questions’): het stellen van een vraag waarin een of meer andere vragen verborgen zitten. ‘Sinds wanneer sla je je vrouw niet meer?’ is hiervan het geijkte voorbeeld. Wat er met zo'n geval ook mis moge zijn, in elk geval niet dat er sprake is van een redenering die in formeel-logische zin ongeldig is. Een vraag is nu eenmaal geen redenering, laat staan een ongeldige redenering.

Er kleven nog meer bezwaren aan de standaardbenadering van drogredenen. Eigenlijk is de aanduiding ‘benadering’ al te veel eer. In feite houdt de wijze waarop de drogredenen worden behandeld niet veel meer in dan dat er een willekeurig aandoende opsomming wordt gegeven van gevallen waarin sprake is van een drogreden, zonder dat duidelijk wordt toegelicht waarom. Die drogredenen worden dan van een - bij voorkeur Latijns - etiket voorzien, er wordt een weinig informatieve definitie gegeven, een zelfbedacht onrealistisch voorbeeld verschaft, en er worden uitzonderingssituaties vermeld waarin de betreffende drogreden om veelal onduidelijke redenen opeens geen drogreden meer is.

[p. 4]

● Nieuwe opvattingen

De weinig bevredigende toestand waarin de studie van drogredenen aan het begin van de jaren zeventig verkeerde, werd niet alleen veroorzaakt door de rigoureuze breuk met de klassieke traditie, maar ook en vooral door de eenzijdige beperking tot de logische aspecten van het probleem. In plaats van drogredenen in de context te plaatsen van het debat, zoals Aristoteles dat voorstond, worden ze allemaal zonder meer in het keurslijf van de logica geperst. Bij alle drogredenen wordt het probleem gezocht in de formele relatie tussen de premissen en de conclusie van een redenering. Daarmee worden drogredenen van een breed scala aan fouten die de redelijkheid van een discussie kunnen aantasten, gereduceerd tot één type logische redeneerfouten: het zijn allemaal ongeldige redeneringen.

Na 1970 is er een stroom van publikaties op gang gekomen waarin geprobeerd wordt de studie van drogredenen op een betere manier aan te pakken. Soms werd de in de standaardbenadering ingeslagen logische weg voortgezet door meer geavanceerde logische systemen te gebruiken bij het analyseren van hardnekkige probleemgevallen. In andere gevallen werd naar een meer radicale oplossing gestreefd door drogredenen weer consequent in de context van een debat of kritische discussie te plaatsen. Een voorbeeld van deze laatste aanpak is de ‘pragma-dialectische’ benadering (‘pragma’ verwijst naar pragmatisch, waarmee duidelijk gemaakt wordt dat in deze benadering zowel het taalgebruik als de context wordt betrokken; met de term ‘dialectisch’ wordt aangesloten bij de Aristotelische traditie). In deze benadering worden drogredenen opgevat als overtredingen van discussieregels voor het op redelijke wijze oplossen van verschillen van mening.

Overtreding van de regels voor een kritische discussie houdt in dat een redelijke oplossing van een meningsverschil op de een of andere manier bemoeilijkt of geblokkeerd wordt. Zo'n overtreding hoeft niet alleen betrekking te hebben op de logische aspecten van de redeneringen die in de discussie gebruikt worden. De discussieregels bestrijken alle fasen die in de discussie doorlopen moeten worden, en in elk van deze fasen kunnen drogredenen voorkomen. Het moet onder meer duidelijk zijn wat precies het verschil van mening is, wie welke positie inneemt, hoe de bewijslast verdeeld is, enzovoort.

● Suggestieve formuleringen

Drogredenen zitten meestal verborgen in bedekte termen, vage bewoordingen en suggestieve of insinuerende formuleringen. Het herkennen van drogredenen vereist in de regel een systematische analyse van het taalgebruik in de discussie, met al zijn implicietheid, indirectheid en onduidelijkheid. Daarom worden drogredenen in de pragma-dialectische benadering opgevat als een taalgebruiksprobleem dat afbreuk doet aan de redelijkheid van de communicatie.

Omdat het taalgebruik in gewone discussies altijd tot op zekere hoogte impliciet en indirect is, bestaat het gevaar dat iemand wat al te snel van een overtreding van een discussieregel en dus van een drogreden wordt beschuldigd. Drogredenen blijven nu eenmaal hun bedrieglijke karakter behouden. Echte overtredingen van discussieregels moeten daarom goed onderscheiden worden van schijnbare overtredingen. Iemand ten onrechte een drogreden toeschrijven, draagt net zomin bij tot het oplossen van een verschil van mening als zich zelf schuldig maken aan een drogreden.

● Persoonlijke aanval

Een bekende drogreden waarbij de echte overtredingen regelmatig worden verward met schijnbare, is het argumentum ad hominem: een aanval op de persoon van de tegenpartij. Als bijvoorbeeld bij een meningsverschil over buitenlandse politiek - iets wat niets met iemands levensstijl te maken heeft - wordt aangevoerd dat de levenswandel van de spreker dubieus is, vormt dit geen goede reden om zijn argumenten niet meer serieus te nemen. In dat geval hebben we te maken met een echt argumentum ad hominem. Maar als de levensstijl van de tegenpartij ter discussie staat, is er natuurlijk niets verkeerd aan het naar voren brengen van ongunstige feiten daaromtrent, ook al zijn ze nog zo negatief en persoonlijk. Roepen dat de tegenpartij zich aan een drogreden schuldig maakt, is in zulke gevallen misschien wel erg verleidelijk, maar zo'n reactie vertroebelt de discussie en is daarom misplaatst.

● Oproep

In de bijdragen die wij in de komende maanden voor Onze Taal over drogredenen zullen schrijven, gaan we uitvoerig in op echte en vermeende drogredenen. De meeste bekende en populaire drogredenen zullen daarbij de revue passeren: intimidatie, misbruik maken van autoriteit, ontduiken van de bewijslast, oprichten van een stroman, onjuiste vergelijking, verwarren van voldoende en noodzakelijke voorwaarden, het hellend vlak, overhaaste generalisatie, enzovoort.

We zullen elke drogreden illustreren met levensechte voorbeelden uit de praktijk: uitspraken van politici, stukjes uit de krant, enzovoort. Uiteraard houden we ons aanbevolen voor voorbeelden die onze lezers zelf zijn tegengekomen. Als u deze aan de redactie toestuurt, zullen we er in een later stadium op terugkomen.