Onze Taal. Jaargang 60

[p. 1]

[Nummer 10]

[p. 3]

Een vrije taal in een vrij land

Peter Burger en Jaap de Jong

Ter gelegenheid van het jubileum verschijnt ONZE TAAL! Zestig jaar strijd en liefde voor het Nederlands. Hier volgt, enigszins bekort, een episode uit de vroegste geschiedenis van het genootschap. Een voorpublikatie.

Het genootschap Onze Taal werd in 1931 opgericht door oudere heren die paal en perk wilden stellen aan de germanismen, waarin zij een bedreiging zagen van de Nederlandse identiteit. Politieke beweegredenen waren de aartsvaders van het genootschap niet vreemd, maar die politiek mocht binnen het genootschap zelf geen rol spelen. Het ging om de taal, aldus (de eerste) voorzitter en redacteur van Onze Taal C.K. Elout, een vooraanstaand journalist.

Die afzijdigheid werd met het verstrijken van de jaren steeds zwaarder op de proef gesteld.

Al in het eerste nummer wees de redactie er met nadruk op dat Onze Taal tegen Duitse bastaardwoorden streed, niet tegen Duitsland. Toch blijkt herhaaldelijk dat redactie en leden zich zorgen maakten over de invloed van de Duitsers in Nederland. De tolerantie knelt:

DUITSCHERS... EN DUITSCHERS - Volgens een verklaring van het Duitsche gezantschap in Den Haag die men heeft kunnen vinden in de ‘Leipziger Neueste Nachrichten’ van 18 Oct., zijn er thans 102000 Duitschers (waaronder 30000 dienstmeisjes) in ons land. Dat zullen, op de dienstmeisjes na, in hoofdzaak wel uitgewekenen zijn en die kunnen we, naar de schoone traditie van ons asylrecht kwalijk de deur wijzen... al maakt de grote werkloosheid hier te lande ons het gastheer-spelen wat moeilijk. [...]
Er zijn echter andere Duitschers in ons volk die Nederlandsche plaatsen innemen, stuk voor stuk, zonder dat wij er ons veel van aantrekken. Dat zijn de Duitsche woorden, uitdrukkingen en zinswendingen in onze taal. Die verdringen de Nederlandsche gedachte zonder dat hun een paspoort wordt gevraagd.
En ze blijven hier.
Voorgoed.
Maar dat laten we nu kalmweg toe. [1934, 32]

Dat zorgen over het gevaar van het nazisme nauwelijks te bespeuren zijn in Onze Taal, is het gevolg van strikt beleid. Henri Polak, een van de oprichters van de SDAP, was bestuurslid tot november 1937; hij waarschuwde in Het Volk al vroeg tegen het Duitse fascisme. Een ander bestuurslid, FJ.W. Drion, behoorde als directeur van het Nationaal Bureau voor Documentatie over Nederland tot degenen die het best ingelicht waren over de binnenlandse politiek in Nazi-Duitsland.

Af en toe glippen anti-Duitse sentimenten door de zeef van de redactie: ‘onze zeebadplaatsen werden, vóór dat de crisis het reizen belemmerde (vooral van Duitschers) overstroomd met gasten die over onze Oostgrens waren gekomen en wier kinderen zóóveel zwart-wit-roode vlaggen op hun zandvestingen plaatsten dat de Nederlandsche daarbij in het niet verdwenen.’ [1935,30]

Oprichter C.K. Elout

● Duits taalimperialisme

Dergelijke stekeligheden zijn uitzonderingen. Onze Taal vermoedde geen boze opzet achter de vloed van germanismen, maar zocht de ware schuldigen onder de eigen landgenoten. Onze nationale laksheid, dat was de oorzaak van de verduitsing.

Totdat er twijfel rijst aan de goede bedoelingen van de Duitse broeders.

Aanvankelijk verwijst Onze Taal met instemming naar de collega's van het blad Muttersprache, die immers óók ijverden voor een zuivere taal. Maar nu plaatst dit zelfde Muttersprache een artikel waarin met goedkeuring de denkbeelden van de racistische

[p. 4]

ideoloog H.S. Chamberlain over de wereldheerschappij van de Duitse taal worden aangehaald. Chamberlain (1855-1927), een tot Duitser genaturaliseerde Brit, en schoonzoon van Richard Wagner, publiceerde in 1899 Die Grundlagen des 19. Jahrhunderts, een antisemitisch werk vol Arische grootheidswaan.

Duits is voorbestemd de wereldtaal te worden: ‘Die Menschen müssen einsehen lemen, dass, wer nicht Deutsch kann, ein Paria ist. Die fremden Völker werden Deutsch lernen aus Neid, aus Interesse, aus Pflicht, aus Ehrgeiz [...]’

Onze Taal reageert bedaard in het hoofdartikel ‘Onze Duitsche... broeder?’ [1935,41-42]. Maar het blijft niet bij een incident. Een paar jaar later moet Onze Taal in het hoofdartikel ‘Gross-sprache... of grootspraak?’ [1938,53] ene Karl Haag van repliek dienen, die, opnieuw in Muttersprache, het Nederlands als een Duits dialect bestempelt. Een ontaard dialect bovendien - de d na een klinker, waar de Duitsers een h schrijven (nähern - naderen) is er maar één voorbeeld van. Nederlandse woorden hebben niet altijd hetzelfde geslacht als Duitse, de Nederlandse woordvolgorde is niet gelijk aan de Duitse: stuk voor stuk bewijzen van wildgroei.

In de verklaring die Haag voor die ontaarding geeft, komt de aap uit de mouw. ‘Wie kommt ihr dazu die deutschen Sprachmittel so zu missbrauchen?’ vraagt Haag, en antwoordt zelf: zoiets gebeurt ‘waar volksdelen afgescheiden worden van het volksgeheel’.

In plaats van deze bombastische onzin belachelijk te maken of verontwaardigd de politieke implicaties ervan aan de kaak te stellen, ging Onze Taal serieus in op de taalkundige waarde ervan: Haag zwaait met een revolver en Onze Taal antwoordt met een verhandeling over de geschiedenis van het Nederlands. Krampachtig wordt iedere verwijzing naar politiek vermeden. Het antwoord van Onze Taal verscheen in november 1938, dus meer dan een half jaar na de Anschluss, waarbij het Oostenrijkse volksdeel met het volksgeheel werd herenigd. Maar ook nu geen woord over Duits annexionisme.

•
‘Onze Taal vond na de Duitse invasie in veel bredere kring een warm onthaal... de bezetting wakkerde de liefde voor de moedertaal aan’
•

Karl Haag heeft na de vermaning van Onze Taal en zijn belofte van beterschap zijn opvattingen niet gewijzigd. In ‘Nog steeds...’ [1939,26-28] reageert Onze Taal op een nieuw artikel van Haag, waarin de volgende zinsnede voorkomt: ‘Der Siegeszug der hochdeutschen Schriftsprache machte halt, nicht an der nie-derfränkischen Stammes- und Sprachgrenze, sondern an der holländischen Staatsgrenze.’

Ook voor de niet zo oplettende lezer uit 1939 moet het argument voor annexatie duidelijk zijn geweest. Toch bestaat het grootste deel van het antwoord van Onze Taal alweer uit een taal- en letterkundige verhandeling die serieus op de beweringen van Haag ingaat. Maar de toon is bitterder. En deze passage althans is duidelijk genoeg:

‘Duitschland heeft genoeg aan zijn eigen geestelijk bezit om het onze niet onder voorwendsels voor zich behoeven op te eischen; Nederland wenscht aan zijn eigen historie en volkskarakter vast te houden, en kan zich zelf niet beschouwen noch begeert bij anderen door te gaan voor een bij ongeluk buiten de omheining geraakt uitgroeisel van den Duitschen geestelijken lusthof.’ [1939,28]

Het is juni 1939; in maart heeft Duitsland Tsjechoslowakije binnen de omheining van het rijk gebracht.

● Houdt uw taal vrij

Op 1 september 1939 valt Duitsland Polen binnen. Het hoofdartikel van september is de hartekreet ‘Voor het te laat is...’ van de diplomaat mr. F.E.H. Groenman, geestdriftig lid van het eerste uur, die eerder al voorstelde om op spoorwegstations borden te plaatsen met de tekst ‘Let Op Uw Taal’. Het bestuur aarzelde over publikatie, omdat de politieke, anti-Duitse teneur van het stuk onmiskenbaar was. Toch werd, na enige discussie, besloten het af te drukken. Groenman: ‘Een Duitscher, die onze taal geleerd zou hebben, zou met verachting neerzien op het mengelmoes dat velen van ons voor Nederlandsch willen doen doorgaan; een taal, die Nederlandsch is noch Duitsch; aan geen regelen gebonden, aan geen wetten gehoorzamende. Onbegrijpelijk voor ieder, die niet èn Nederlandsch èn Duitsch kent, en ook dan nog somtijds onverstaanbaar; een kind van onwetendheid en gemakzucht.’

Groenman besluit met een emotionele oproep:

Houdt Uw taal vrij zooals gij Uw land vrij houdt. Een vrije taal in een vrij land. Een vrije taal maakt ons onkwetsbaar; zelfs eeuwen van dwingelandij kunnen een natie niet fnuiken, die vasthoudt aan haar eigen, vrije taal.
Een onvrije taal in een vrij land heeft een ondermijnende werking, zij heeft de strekking het vrije land gedurig minder vrij te maken.
Een onvrije taal in een onvrij land... het einde.

● Onze Taal in de oorlog

Het Genootschap Onze Taal, voor de oorlog een klein clubje roependen in de woestijn, vond na de Duitse invasie in veel bredere kring een warm onthaal als leverancier van artikelen over goed-vaderlandse onderwerpen: de gemeenschappelijke taal en haar grootse verleden, en de geschiedenis van Nederlandse persoons- en plaatsnamen. De bezetting wakkerde de liefde voor de moedertaal aan. Het genootschap, dat in mei 1940 433 leden en 1 donateur telde, kon in januari 1941 1500 nieuwe lezers begroeten.

Tijdens de bezetting was Onze Taal een van de weinige legale bladen die op onverdachte wijze dergelijke nationale symbolen hoog konden houden. Hierbij moest uiteraard voorzichtigheid worden betracht. Het hoofdartikel van november 1940, ‘De taal,... de ziel der natie’ zoekt de wortels van het kwaad weer

[p. 5]

in de eigen gemeenschap: de strijd wordt gevoerd ‘niet tegen buitenlandsche vijanden, maar tegen onze eigen tekortkomingen, onze onverschilligheid, onkunde en smakeloosheid. Want deze zijn het die het kwaad hebben teweeggebracht, waaronder onze taal thans lijdt.’ De anonieme schrijver kastijdt bovendien ‘onze gemakzucht, onze neiging tot naäperij en ijdel vertoon’.

Germanismen werden tijdens de bezetting minder en - uiteraard - minder fel bestreden. Wel schreef Onze Taal: ‘Dat er, in de tegenwoordige omstandigheden, nog meer germanismen in onze taal verschijnen dan voorheen, is verklaarbaar, maar moet, juist daarom, des te meer worden bestreden.’ [1943,37] Maar toen een lid redacteur Smit verzocht om het nationaal-socialistische sleutelwoord volksch te bespreken, besloot deze, gesteund door het bestuur, dit ‘tot een later tijdstip uit te stellen.’ (proefschrift Veering, 1966)

‘Een vrije taal in een vrij land’ is een episode uit het historische deel van ONZE TAAL! Het boek bevat daarnaast thematische delen, onder andere over de veranderende normen van lezers en redactie, purisme, grammatica, spelling, nieuwe woorden, etymologie, de taal van politici en plezierdichten. In het boek is bovendien een bloemlezing van artikelen uit zestig jaar Onze Taal opgenomen. ONZE TAAL! (circa 240 blz., geïllustreerd) wordt uitgegeven door de SDU; de ledenprijs bedraagt f 27,50 op de congresdag; na 2 november kunt u als lid het boek voor f 27,50 vermeerderd met verzendkosten (±f 3,-) thuisgestuurd krijgen. Zie de antwoordkaart in het septembernummer. Het boek is in de boekhandel te koop voor f 32,50.