Onze Taal. Jaargang 60

[p. 21]

't Zal toch wel niet, dan?
Over ‘betekenisloze’ bijwoorden

Drs. J.W.F. Aniba - stafmedewerker taleninstituut Linguarama Nederland, Den Haag

Onze taal, en zeker onze spreektaal, weet van wanten als het om bijwoorden gaat. Dat mag ‘toch eigenlijk zeker wel bijna algemeen’ (zes!) bekend worden geacht. Sommige bijwoorden zijn concreet genoeg: ‘Zij rijdt snel’, ‘Ik eet nooit patat’, ‘Hij tekent goed’. Bij deze uitspraken stelt iedereen zich meteen iets voor. De functie en betekenis van woordparen als snel/langzaam, nooit/altijd, en zelfs goed/slecht leveren in de praktijk weinig problemen op, ook niet voor hen die Nederlands als tweede taal hanteren of leren.

Maar het Nederlands kent ook bijwoorden die in betekenis heel ongrijpbaar zijn. In alledaagse zinnen als ‘Ja hoor, dat wil ik best wel doen’ en ‘Eigenlijk moeten jullie vanavond je huiswerk maken’ zijn deze woorden al lastiger te duiden, en bepaald onmogelijk lijkt dat in een vraag als ‘Hoe lang deed hij dan wel niet over zijn studie?’ of in de omgekeerde aansporing ‘Nou moet je toch eens even ophouden!’

● Ongrijpbare lesstof

Een ieder die ooit heeft gepoogd anderstaligen wegwijs te maken in onze omgangstaal, is vroeg of laat met dergelijke cryptische combinaties in aanraking gekomen. Niet dat je van lerende ‘niet-natives’ verwacht dat ze dan wel niet of toch eens even(tjes) meteen gebrúiken, maar ze komen dat soort woordcombinaties wel tegen: reclameteksten, poëzie en liedjes zitten er vol van en je treft ze ook aan in zakelijke stukken, in brieven en in de krant. Bovendien hoort ‘de anderstalige’ dergelijke - voor de teneur van een vraag, verzoek of mededeling niet zelden vitale - woorden voortdurend op de Nederlandse radio en televisie en, niet te vergeten, in de taal van alledag.

Juist doordat deze bijwoorden zo dikwijls opduiken en hun betekenis tegelijk zo moeilijk definieerbaar is, kan men erdoor gefascineerd raken. Wat te denken van het veelzijdige woordje eens, geïllustreerd in ‘Wacht eens even’, ‘Heb jij wel eens gesurft?’, ‘Dat mág hij niet eens eten’, en ‘Eens een dief, altijd een dief’?

‘...Of zo’

De docent betrapt zichzelf erop dat hij onderwijst dat deze woorden niet écht belangrijk zijn, maar tegelijk beseft hij dat ze de strekking van een zin sterk beïnvloeden of zelfs geheel bepalen. De rol van deze ‘stoplappen met een functie’ is ook ingewikkeld. Sommige kunnen als overbodig worden beschouwd, vaak ook als storend en dan, wat mij betreft, als incorrect. Men denke aan het zinledige dus, dat de laatste jaren als modewoord op z'n retour is. Wél nog altijd populair, vooral onder jongeren, is het zelf-relativerende tussenwerpsel of zo. Het staat grofweg voor: ik zeg dit nu allemaal wel, maar het interesseert me niet echt, ik weet er daarom ook heel weinig van en met mij kun je nog alle kanten uit.

● Evoluerende creaties

Wat de lesgever aanmoet met dergelijke woordcombinaties, weet ik niet. Als taaltrainer heb ik altijd de nadruk gelegd op het herkennen ervan. Met een gevorderde cursist heb ik eens enkele van de trucs geoefend die men kan uithalen met woorden als wel, toch en nog, maar daar houdt het, wat het actief gebruik betreft, mee op. De risico's zijn te groot, al was het maar omdat de betekenis van deze woorden veelal verandert met het accent dat ze al dan niet krijgen: ‘Is Piet er nog niet?’ is iets anders dan ‘Is Piet er nog niet?’, en verwarring kan leiden tot pijnlijke situaties.

Eén constructie met bijwoorden heb ik vanaf het prilste begin gevolgd. Het begon simpel. De vraag ‘Het zál toch wel?’ bestond al jaren en had aanvankelijk een vrij constante gevoelswaarde: één deel hoop en twee delen ongerustheid. In de schijnbaar tegenovergestelde combinatie ‘Het zal toch niet?’ kwamen daar nog eens twee delen ongerustheid bij: ‘Ze zal toch niet in het water zijn gevallen?’ Beide constructies komen nog altijd voor, maar in de loop van de jaren tachtig ben ik een nieuwe toepassing gaan horen:

A: Ik geloof nóóit dat Ajax zondag wint.

B: 't Zál toch wél? Wedden?

Hier betekent de ‘vraag’ overduidelijk iets anders, namelijk dat de opmerking van A getuigt van een grenzeloos gebrek aan inzicht in de voetbalsport in het algemeen en de actuele stand van zaken in de eredivisie in het bijzonder. Er hoort dan ook een toonzetting van groot misprijzen bij, waarbij zal en wel veel nadruk krijgen.

En zo heb ik de uitdrukking zien groeien. AI spoedig hoorde je ‘'t Zal toch wel, dan?’, en ook de ontkennende versie greep om zich heen: ‘'t Zal toch wel niet, dan?’ De laatste variant blijkt soms in combinatie met opwinding en emotie het opstapje naar nog barokkere taalcreaties; onlangs signaleerde ik de hartekreet ‘Het zal toch wel lekker niet, dan?’