Onze Taal. Jaargang 60

[p. 18]

Het kastje van Barbanelle
Vieze woorden

Ewoud Sanders

In de negentiende eeuw gingen er stemmen op om het woord luis uit de woordenboeken te schrappen omdat het te aanstootgevend was. Tegenwoordig zijn bijna alle sleutelbegrippen voor de seksuele bedrijvigheid in Nederland in het woordenboek na te slaan. Over zelfcensuur van woordenboekmakers, verzwegen of verboden woorden, en over drukkers die hun goede naam niet wensten te verliezen.

Als ‘hoer’ het oudste beroep ter wereld is, dan moeten ook de talloze technische termen die bij de uitoefening van dit beroep worden gebezigd van een respectabele leeftijd zijn. Toch zal men in oude woordenboeken vrijwel altijd tevergeefs zoeken naar de eindeloze reeks synoniemen voor ‘ons harige speelgoed’, zoals Rudy Kousbroek het ooit omschreef, of naar woorden voor de acrobatische verrichtingen waarbij dit speelgoed als een soort scharnierpunt fungeert. Niet dat deze woorden vroeger niet bestonden, integendeel. Maar woordenboekmakers pasten in het verleden vaak een rigide zelfcensuur toe. Soms vanuit het naïeve idee dat het niet-opnemen van een ‘vies’ woord de spoedige dood ervan zou bevorderen.

● Ruimdenkende Van Dale

De kern van het seksueel handelen van mensen wordt in schuttingtaal veelal samengevat in de formule kt+ ll = nkn, hoewel op de meeste schuttingen ook de klinkers zijn ingevuld. De drie woorden in deze formule zijn tegenwoordig in ieder woordenboek na te slaan. Plus nog enkele tientallen andere die bij het in de praktijk brengen van deze formule van nut kunnen zijn.

Van Dale is vanaf het begin redelijk ruimdenkend geweest, hoewel in de eerste druk het woord neuten (‘binnensmonds grommen’) wordt voorafgegaan door netwerk. Van Dale is zo ruimdenkend doordat het zich in sterke mate richt op het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT). De samenstellers van dit woordenboek hebben zich nooit door puriteinse overwegingen laten leiden, maar proberen voor een bepaalde periode een wetenschappelijke inventarisatie te maken van de hele Nederlandse woordenschat, dus inclusief de vele poep- en plaswoorden.

Toch zal men niet de gehele inhoud van het Erotisch woordenboek (1977) in Van Dale vinden. Dat zou trouwens ook heel saai worden, want de voornaamste conclusie van de auteurs H. Heestermans, P. van Sterkenburg en J. van der Voort van der Kleij is dat de Nederlandse erotische woordenschat gebukt gaat onder een wel zeer doorzichtige metaforiek. Zo'n beetje ieder langwerpig voorwerp (van beitel tot zwengel) kan staan voor het mannelijk lid, alles wat iets kan bevatten (van aalkorf tot winkel) voor het vrouwelijk schaamdeel, terwijl een eindeloze stoet woorden met als betekeniskern het op en neer bewegen (inclusief bibberen) kan dienen als beeldspraak voor het voltrekken van de bijslaap. Criterium voor opname in Van Dale is dat het een gangbaar woord moet zijn; daarom zal ook Luilebol! Het Nederlands Scheldwoordenboek (1989) van H. Heestermans niet in z'n geheel in de volgende druk van Van Dale worden opgenomen, hoewel men hierin straks wel zal kunnen naslaan wat nu precies de betekenis is van gratekut, een woord dat trouwens bijna de titel van dit scheldwoordenboek was geworden, ware het niet dat uitgever Thomas Rap dit te aanstootgevend vond.

● Ommezwaai bij Koenen

Koenen is altijd een stuk terughoudender geweest in het opnemen van vieze woorden; in een druk uit 1916 ontbreekt zelfs het woord plassen in de betekenis ‘urineren’. Plus natuurlijk alle woorden uit bovengenoemde formule, dan al lang te vinden in onder meer Van Dale.

Maar in de laatste druk van de Grote Koenen (1986) is het roer plotseling omgegooid. Een woord als kutzwager (nogal aanvechtbaar gedefinieerd als ‘man die als verwant, als schoonbroer, van een andere man wordt beschouwd, omdat zij met dezelfde vrouw hebben geslapen’) staat nu wel in de Koenen, maar niet in de elfde druk (1984) van de dikke Van Dale. De plotselinge koerswijziging is des te opmerkelijker omdat de Grote Koenen werd samengesteld door de hoogbejaarde dr. J.B. Drewes, die de reputatie heeft een steile calvinist te zijn. Drewes zelf had met een en ander trouwens geen moeite. Tijdens de presentatie van zijn woordenboek verklaarde hij dat nu zelfs NRC Handelsblad (‘vroeger toch een topkrant’) de ‘drieletterwoorden’ niet meer uit zijn kolommen weert, die ook in een hedendaags woordenboek thuishoren.

Blijkbaar achtte ook uitgeverij Wolters-Noordhoff de tijd rijp voor een Grote Koenen met daarin de sleutelbegrippen voor de seksuele bedrijvigheid in Nederland (inclusief plasseks, een woord dat in Van Dale ontbreekt). Vijfentwintig jaar eerder had dit nog weleens op grote problemen kunnen stuiten, wat ook blijkt uit het in 1962 verschenen boekje Nette en onnette woorden. Het kostelijke artikel hierin van prof. dr. J.A. Huisman (‘Wie in gezelschap meedeelt, dat hij naar het schijthuis moet, kan er nauwelijks op rekenen, een gesoigneerde indruk te maken’) had eigenlijk in het rooms-katholieke tijdschrift Dux moeten verschijnen, maar uit angst de goede naam te verliezen, weigerde de drukkerij zoveel vuilspuiterij te vermenigvuldigen, ondanks herhaalde pleidooien van de redactie dat het om een doorwrocht essay ging, geschreven door een serieuze hoogleraar.

[p. 19]

● Kramers ‘niet kies’?

Ook Kramers neemt al lang vieze woorden op. Dat werd de oorspronkelijke samensteller van deze woordenboekenreeks, de ondanks zijn drankzucht buitengewoon produktieve Jacob Kramers Jz. (1802-1869), niet altijd in dank afgenomen. Toen de eerste fascikels van zijn Nieuw Nederlandsch-Fransch Woordenboek (1862) waren verschenen, ontving hij een ‘ellenlange brief’ van iemand die zich Taalvriend X noemde. X had zich vreselijk gestoord aan de behandeling van het woord gat, waar Kramers samenstellingen had opgenomen als gatlikken, gatlikker, gatlikster, gatlikkerij en het nu ongebruikelijke gatlikking. Zijn anonieme criticus vond deze woorden ‘alles behalve kiesch’ en dat gold ook voor een woord als luis.

Kramers reageerde kregelig, cynisch zelfs. Hij had het lemma nog eens ‘in eene zeer kiesche stemming’ overgelezen, zo schreef hij op 1 juli 1862 in zijn inleiding, maar zou er ook in tweede instantie niets aan veranderen, afgezien van een accentteken. ‘Mijnheer X wete voorts’, besluit hij, ‘dat ik niet bepaaldelijk schreef voor de onschuldige, zoo ligtelijk te ergeren kleinen; hij leze verder eens wat dr. de Jager over de kieschheid in een woordenboek heeft ter neder geschreven...’

● Amusante discussie

Met de verwijzing naar de Rotterdamse taalkundige Arie de Jager (1806-1877), vooral beroemd vanwege zijn Woordenboek der frequentatieven in het Nederlandsch (1875), rakelde Kramers de amusantste discussie op die ooit in Nederland is gevoerd over het opnemen in woordenboeken van vieze woorden en uitdrukkingen. Deze discussie werd in gang gezet door het verschijnen van de eerste afleveringen van het Spreekwoordenboek der Nederlandsche taal van Pieter Jacob Harrebomée, een naslagwerk dat maar liefst ruim 42.500 spreekwoorden bevat en dat verscheen tussen 1858 en 1870 in drie delen (onlangs fotomechanisch herdrukt).

Volgens recensent dr. Hendrik Jan van Nassau (1791-1873), indertijd rector van het gymnasium te Assen, kreeg de gebruiker van het spreekwoordenboek een menigte ‘verregaande onkiesche, vuile en lage uitdrukkingen’ opgedrongen, een ‘vuilnishoop van gore geestigheden’, zoals: ‘Hij vliegt als een geladen aars naar het kakhuis’, ‘Tusschen de beenen zit het lekkerste vleesch’ en ‘Daar is groote liefde in het gasthuis, als de bedelaars malkander met luizen werpen’.

Harrebomée kreeg bijval van verschillende geleerden, waaronder Abraham Jakob van der Aa (1792-1857), samensteller van onder andere het dertiendelige Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden. ‘...Bij het in de recensie aangehaalde Tusschen de beenen zit het lekkerste vleesch zou ik haast uitroepen’, schreef de 64-jarige Van der Aa, ‘Honny soit qui mal y pense! Ik toch kan u op mijn woord verklaren, dat ik het honderdmalen gebruikt heb, zonder er iets kwaads bij te denken, en alleen door de plaats, die het nu door dr. Nassau gegeven is, ontdekt heb, dat er een dubbelzinnigheid in ligt.’

Harrebomée zelf was ‘zwaar op z'n pik getrapt’ een zegswijze die overigens niet in zijn woordenboek is opgenomen, hoewel het lemma pik niet ontbreekt. Hij had juist zeer veel aanstootgevende spreekwoorden weggelaten. ‘Wat werkelijk onkiesch is’, schreef hij, ‘verdient nergens voor te komen en dus ook niet in een Spreekwoordenboek.’ De Gorkumse hoofdonderwijzer zag geen kwaad in spreekwoorden als ‘Hij scheidt eraf als een boer van zijne stront’, ‘Hij is zo geil als een bok’ of ‘Het is geene vrouw: zij heeft aars noch borsten’, zo blijkt bij het doorbladeren van zijn woordenboek, maar van woorden als kakken, schijten, plassen en zelfs wateren geeft hij alleen de beginletters gevolgd door puntjes (bijvoorbeeld ‘de vinger leert het achterste sch.....’).

● Herken het volk

Dr. A. de Jager, steun en toeverlaat van Harrebomée, had het laatste woord in deze discussie. ‘Dat alle spreekwijzen en woorden’, concludeerde hij in het Archief voor Nederlandsche Taalkunde, ‘zouden moeten worden vermeden, waaraan men, naar onze tegenwoordige begrippen van kieschheid, zich zou kunnen stooten of ergeren: dit komt mij uiterst zonderling voor. (...) Wie mij de taal van het Nederlandsche volk, en vooral zijne spreekwoordentaal, wil leeren kennen, moet ze mij niet eerst al te zeer ziften en schiften, of ik herken in die taal het volk niet meer.’

Daarmee was de drempelvrees van woordenboekmakers nog niet verdwenen. Het zou tot het eind van de negentiende, begin twintigste eeuw duren voordat woordenboekmakers wat meer voorbeelden durfden te geven van de taal die werd gesproken door ‘het onbeschaafdste graauw’, zoals het ergens heet, door studenten en door soldaten. Voorbeelden hiervan zijn bij mijn weten voor het eerst te vinden in de Woordenschat van Taco H. de Beer en dominee E. Laurillard, eerste uitgave 1893 en herdrukt in 1899 en 1908. Het ligt in mijn bedoeling nog eens apart aandacht te besteden aan dit curieuze woordenboek, maar bij wijze van voorproefje alvast de definitie van sadisme uit de druk van 1899, namelijk: ‘ziekelijke, aan krankzinnigheid grenzende en in woedenden waanzin eindigende geslachtsdrift, die uit overbevrediging ontstaat, wellust vindt in martelingen, met vingers, nagels, tanden, en niet tot bedaren komt voordat er bloed gevloeid heeft.’

Daar kunnen Van Dale, Koenen en Kramers een puntje aan zuigen.