Onze Taal. Jaargang 60

Hun en hen in tijd en ruimte

J. De Rooij - afdeling Dialectologie, P.J. Meertens-Instituut, Amsterdam

De meeste Nederlandse grammatica's geven - in een of andere vorm - de regel (of het voorschrift) dat het persoonlljk voornaamwoord hun gebruikt wordt of moet worden in de derde naamval (datief, meewerkend voorwerp) en hen in de vierde naamval (accusatief, lijdend voorwerp; en na voorzetsels). Meestal staat er wel een nadere nuancering bij, bijvoorbeeld dat dit meer voor geschreven dan voor gesproken taal geldt. Wie echter het moderne taalgebruik bestudeert, merkt al gauw dat deze regel, ook in geschreven taal, geenszins algemeen wordt toegepast.

Een interessante vraag is: was het vroeger wél zo dat de regel over het gebruik van hen/hun algemeen werd toegepast? Je zou kunnen denken: wat (nu nog) in de boeken staat, is een oude regel, die vroeger algemeen geldig was, maar waar de mensen zich tegenwoordig niet meer aan houden.

● Stoel(m)/tafel(v)

Het komt inderdaad voor dat oude taalregels hun geldigheid verliezen. In het moderne standaard-Nederlands maken we bijvoorbeeld nog maar in heel beperkte mate onderscheid tussen mannelijke en vrouwelijke zelfstandige naamwoorden (afgezien van woorden die levende wezens aanduiden). Maar kijken we in een Middelnederlandse grammatica, dan zien we dat bij de indeling van deze categorie woorden het verschil tussen ‘mannelijk (en onzijdig)’ en ‘vrouwelijk’ centraal staat. Dat heeft in de geschreven taal nog heel lang doorgewerkt: tot 1947 moesten we officieel (maar na 1934 niet meer op school!) spellen: Ik zit op den stoel bij de tafel, omdat stoel mannelijk en tafel vrouwelijk was.

Zo'n oudere taaltoestand leeft soms nog voort in een deel van de Nederlandse dialecten, die dan ook weer invloed op de algemene taal kunnen uitoefenen. Zo zal men boven de grote rivieren grammaticaal geen onderscheid maken tussen stoel en tafel, maar een zuiderling duidt een stoel veelal aan met hij en een tafel met ze.

Laten we daarom eens kijken hoe het met dat verschil tussen hun en hen gesteld is in ouder Nederlands (‘in de tijd’) en in de Nederlandse dialecten (‘in de ruimte’).

● Grillige wisselingen

In het Middelnederlands waren er voor het persoonlijk voornaamwoord van de derde persoon meervoud in niet-onderwerpsfunctie (dus het tegenwoordige paar hun en hen) nogal wat verschillende vormen. Voor datief én accusatief vinden we hen, het tegenwoordig alleen enkelvoudige hem en het tegenwoordig alleen vrouwelijke (en meestal enkelvoudige) haer of de verlengde vorm haerliede(n); als speciale datiefvormen bestonden hun en hon; zeldzame accusatiefvormen waren si en sie. Een rijkdom aan vormen dus, maar niet over de hele linie aparte vormen voor de derde en de vierde naamval.

Om ons nu verder te beperken tot hun en hen: in een grammaticale studie over het zestiende-eeuws lezen we dat beide vormen voorkomen (hen het meest), maar allebei in datief én accusatief. Grammaticaal

[p. 5]

verschil wordt, voor zover we kunnen nagaan, voor het eerst in de zeventiende eeuw gemaakt, en wel in de grammatica van Chr. van Heule (1625): hun datief, hen accusatief, maar daarnaast dan weer van hun als ‘ablatief’, de zesde naamval uit de Latijnse grammatica. Dat wil nog niet zeggen dat dit onderscheid in de zeventiende eeuw algemeen was. De Statenbijbel heeft bijvoorbeeld geen hun maar hen in datief en accusatief; de grammaticus Leupenius (1653) geeft (als mannelijk vorm) juist weer alleen hun in beide functies.

● Bewust onderscheid

Van veel belang is het taalgebruik van de dichters Hooft en Vondel geweest, die beiden het hun/hen-ver-schil in acht namen. Van Hooft is bekend dat dit voor hem een bewuste keuze was; hij wilde onderscheid kunnen maken tussen datief en accusatief. Het werk van Vondel is onder andere hierop onderzocht door de achttiende-eeuwse taalkundige B. Huydecoper (1730). Deze heeft wel een paar ‘fouten’ gevonden, maar verzekert: ‘Dit onderscheid van hen en hun neemt Vondel anders zeer naeuwkeurig waar.’

Vanaf de achttiende eeuw lijkt het hun/hen-onderscheid een vaste plaats in de grammatica verworven te hebben, met dien verstande dat de ‘ablatief’ van hun nog tot in de negentiende eeuw voortgeleefd heeft. Dat wil niet zeggen dat alle taalgebruikers zich aan het voorschrift hielden. Over de taal van de bekende achttiende-eeuwse auteur Justus van Effen schrijft de twintigste-eeuwse grammaticus De Vooys bijvoorbeeld: ‘Onderscheid tussen hen en hun wordt niet volgens de toenmalige spraakkunst in acht genomen: ze wisselen grillig.’

● Oude dialectvormen

In de huidige Nederlandse dialecten is bij de voornaamwoorden waar het hier om gaat, geen spoor van verschil tussen derde en vierde naamval te vinden. Wel treffen we nog oude taalvormen aan die in het algemeen Nederlands van nu verdwenen zijn. Bijvoorbeeld het al in het Middelnederlands voorkomende algemene (‘gemeenslachtige’) haar: dat wordt (soms met een andere klinker, bijv. heur) gebruikt in veel oostelijke dialecten, van Groningen tot Noord-Limburg. Verder heeft vooral het achtervoegsel -liede(n) carrière gemaakt, dat ook al in het Middelnederlands bestond, en blijkbaar dient om het meervoudige karakter van het voornaamwoord te onderstrepen (vergelijk het in plechtige taal nog wel eens gebruikte gijlieden). We vinden dat in verkorte vorm terug in het Brabants-Hollands-Gelderse hullie en daarmee gelijk te stellen vormen. Een meer verborgen bestaan leidt -liede(n) in hulder of hunder, vormen die in Zeeland en Vlaanderen voorkomen en teruggaan op hunlieder, een oude genitiefvorm.

Hoe staat het nu met de standaardtalige voornaamwoorden hun en hen - komen die ook in de dialecten voor? Het eerste in elk geval wel. Niet alleen als eerste element van types als hullie en hulder, maar ook als op zichzelf staand woord. Zo komt hun voor in een aaneengesloten gebied, dat Oost-Noord-Brabant, Belgisch Limburg en het zuiden van Nederlands Limburg omvat, en ver-

† Voor menig Nederlandstalige is ‘hen’ een ‘papieren’ woord dat ze niet over hun lippen kunnen krijgen †

der verspreid in het grootste deel van de rest van het Nederlandse taalgebied. In het zuidoostelijke gebied zijn ook enkele dialecten waar hen inheems is. Dat zijn dialecten waar ‘ontronding’ voorkomt: klinkers waarbij de lippen (min of meer) gerond worden (zoals bij de u van put, dun en hun), worden daar vervangen door klinkers waarbij dat niet gebeurt (zoals de evan hen). Elders wordt hen in dialect-enquêtes en vooral in schriftelijke vragenlijsten een enkele keer opgegeven, maar we krijgen sterk de indruk dat dit onder invloed van de (geschreven) standaardtaal gebeurt. Wie zijn dialect dat hij alleen gewend is te spréken, gaat opschrijven, vervalt gauw in de schrijfgewoontes van het standaard-Nederlands.

● Uit de pen en over de lippen

Samenvattend kunnen we zeggen dat zowel hun als hen in het Nederlands al bestaan vanaf het oudste stadium dat we van deze taal kennen, maar dat een grammaticaal verschil tussen deze voornaamwoorden niet zo oud is. Het verschijnt voor het eerst in de zeventiende eeuw in sommige grammatica's en bij bepaalde schrijvers. Het is dan waarschijnlijk een vorm van ‘taalcultuur’: een bewust gemaakt onderscheid tussen verschillende vormen (hun/hen), corresponderend met verschillende functies (derde/vierde naamval). In het taalgebruik is dit verschil - voor zover we kunnen nagaan - in heden noch verleden ooit algemeen en consequent toegepast.

In de gesproken taal van onze tijd heeft hun het blijkbaar van hen gewonnen. Als we dit tenminste mogen afleiden uit de situatie in de huidige Nederlandse dialecten, die als de gesproken talen bij uitstek kunnen gelden en waaruit het algemeen Nederlands is voortgekomen (en niet omgekeerd, zoals nog wel gedacht wordt!).

Voor menig Nederlandstalige - zoals schrijver dezes - is de hun/hen-regel daarom een ‘papieren’ regel, die hij alleen op papier toepast of probeert toe te passen, en is hen een ‘papieren’ woord. Zelf kan ik hen wel uit mijn pen, maar niet over mijn lippen krijgen; net zo min als bijvoorbeeld de vorm elkander of de genitief wier (een vrouw wier man overleden is). Er zijn overigens ook heel wat taalgebruikers die wél hen zeggen; ongetwijfeld onder invloed

[p. 6]

van de geschreven taal, waarin hen steeds meer veld wint, ook in die gevallen waarin het volgens de ‘papieren regel’ hun zou moeten zijn.

● Hun-hebben- sprekers

Verder zijn er ook nog veel mensen - en hun aantal neemt dagelijks toe - die hun (nooit hen!) als onderwerp gebruiken, bijvoorbeeld in Hun hebben het gedaan; dit overigens tot grote ergernis van weer veel andere mensen.

Als dit hun in grammatica's vermeld wordt, is dat om het af te keuren, om het als niet-standaardtalig te bestempelen. Zojuist hebben we de hun/hen-regel een ‘papieren regel’ genoemd. Hebben we bij ‘hun als onderwerp’ misschien met het omgekeerde te maken: een taalverschijnsel dat alle grammatica's afkeuren, maar dat wel van oudsher in het Nederlands voorkomt en een bloeiend bestaan leidt in (veel) Nederlandse dialecten?

Dat lijkt niet het geval te zijn. Over ‘hun als onderwerp, in tijd en ruimte’ is eigenlijk maar weinig te zeggen.

Erg oud is het in elk geval niet, waarschijnlijk hooguit een eeuw. In een uitvoerig en zeer informatief artikel hierover in Onze Taal van 1988 (blz. 82-84) deelt J.M. van der Horst mee dat de oudste bron waarin dit hun gesignaleerd wordt, uit 1911 dateert. Voor zover ik weet zijn sindsdien geen oudere vindplaatsen ontdekt.

In de Nederlandse dialecten komt het nauwelijks voor. Er zullen wel dialectsprekers zijn die het zich nu en dan laten ontvallen, maar daarom is het nog geen authentiek dialect. De dialecten worden niet alleen beïnvloed door het standaard-Nederlands, maar ook door iets wat we substandaard-Nederlands kunnen noemen. In dialect-enquêtes wordt hun als onderwerp door informanten maar zelden opgegeven. In dialectgrammatica's en -woordenboeken komt het naar verhouding nog minder voor. Er is alle reden om aan te nemen dat dit hun niet uit Nederlandse dialecten in het algemeen Nederlands is doorgedrongen, zoals gesuggereerd wordt door woordenboeken die het ‘gew(estelijk)’ of ‘dial(ectisch)’ noemen.