Onze Taal. Jaargang 60

[p. 1]

[Nummer 6]

[p. 3]

Haar-pijn
Voornaamwoordelijke aanduiding in modern Nederlands

Peter Verhoeven -lexicograaf, RU Leiden/Utrecht, en medewerker herziene woordenlijst

Hebt u er ook nog zo'n moeite mee: met al die haren, zijnen, hetten, hijen en zijen?Toen ik voor de eerste maal Blokken van Bordewijk las, verbaasde ik me erover dat hij met hij naar raad verwees. De Woordenlijst gaf Bordewijk gelijk: raad is mannelijk. Toch heb ik daar nooit aan kunnen wennen; ik gebruik hier liever zij, net als bij bestuur, regering of comité. Ik zou aan een kwaal lijden die blijkens alle banvloeken die daarover worden uitgesproken, in Nederland wijdverbreid is: de haar-ziekte. Maar is hier wel sprake van een ziekte? Volgens mij niet.

In het ABN zijn de naamwoorden verdeeld over twee (vroeger drie) woordgeslachten: de- en het-woorden. Daarnaast bestaan er drie persoonlijke voornaamwoorden van de derde persoon enkelvoud: hij, zij en het. Wat heeft nu de commissie gedaan die in 1954 de Woordenlijst van de Nederlandse taal uitbracht? Zij stelde vast dat ABN-sprekers hun voornaamwoorden verdelen op grond van betekenis, maar dat haar niet duidelijk was op welke manier. Daarom raadde zij aan, die voornaamwoorden te gebruiken die congruent zijn met de drie toen al bijna verdwenen woordgeslachten. Daarmee beging ze een fout. Ten eerste is het voor taalgebruikers onmogelijk om met een niet meer bestaand onderscheid rekening te houden. Ten tweede is bij voornaamwoorden geen sprake van congruentie. Ten derde leidt het voorschrijven van enige taalregel tot nieuwspraak. De regels van voornaamwoordelijke aanduiding worden wel duidelijk als we iets anders tegen verwijzing en betekenis aankijken.

● Verwijzing

Als een taalgebruiker verwijst, kan hij dat op verschillende manieren doen: ten eerste kan hij met opzet vaag blijven. In wij eten vanavond kip laat de spreker in het midden hoeveel kippen hij zal eten; hij vindt dat niet relevant. Kip is hier niet begrensd, niet telbaar (of in oudere terminologie: een stofnaam). Ten tweede kan iemand met Beatrix of met de koningin van Nederland verwijzen naar ons staatshoofd. Maar vóór 1980 zou hij met de laatste aanduiding een andere persoon bedoeld hebben: Juliana. Met een eigennaam houdt hij zijn verwijzing constant. Door combinatie van de kenmerken <+/-begrensd> en <+/-eigennaam> beschikt de taalgebruiker bij naamwoorden over vier manieren van verwijzen:

a	Rembrandt heeft veel geschilderd <+begrensd, +eigennaam>
b	Dit museum bezit twee Rembrandts <+begrensd, -eigennaam>
c	Rembrandt hangt in zaal twee <-begrensd, -eigennaam>
d	‘Rembrandt’ is een goede verf <-begrensd, +eigennaam>

● Betekenis

Elke betekenis van een naamwoord is te ontleden in een aantal kenmerken, op grond waarvan die woorden per betekenis in groepen zijn in te delen. Een woord heeft in één betekenis meer kenmerken tegelijk: volk is bijvoorbeeld voorzien van de kenmerken <+collectief>, <+bezield> (behorend tot de mensen of dieren), <+menselijk>, <+levend> (behorend tot de mensen, dieren of planten), <-vrouwelijk> en <-abstract>. Hieronder volgen enkele voorbeelden van naamwoorden in hun primaire betekenis met verwijzings- en betekeniskenmerken.

verwijzingskenmerken			betekeniskenmerken
	begrensd	eigennaam	collectief	vrouwelijk	menselijk	bezield	levend	abstract
meisje	+	-	-	+	+	+	+	-
boom	+	-	-	-	-	-	+	-
vee	-	-	+	-	-	+	+	-
Omo	-	+	+	-	-	-	-	-
Rotterdam	+	-	-	-	-	-	-	-
goedheid	-	-	-	-	-	-	-	+
iemand	+	-	-	-	+	+	+	-

● Aanduiding die/dat/deze/dit

Het systeem van voornaamwoordelijke aanduiding gaat uit van verwijzing: omdat er een voornaamwoord via zijn antecedent naar dezelfde persoon of zaak verwijst als het antecedent, past dat voornaamwoord zich aan. Bij deze en die is het woordgeslacht bepalend voor het gebruikte voornaamwoord. Bij de persoonlijke en bezittelijke voornaamwoorden spelen de betekeniskenmerken <+/-menselijk>, <+/-vrouwelijk> en <+/-collectief> en het verwijzingskenmerk <+/-begrensd> een rol. Dat houdt ook in dat een woord met meer betekenissen of verwijzingsmogelijkheden, per betekenis of manier van verwijzen een ander voornaamwoord kan krijgen.

Hier volgt het door mij ontworpen systeem van regels, met voorbeelden die afkomstig zijn uit de Woordenlijst, Nederlandse en Belgische dagbladen en Nederlandse ra-

[p. 4]

dio- of tv-programma's. Alle voorbeelden stemmen overeen met mijn taalintuïtie en met die van de meeste Nederlandssprekenden, maar degenen die in hun moederdialect nog wel drie woordgeslachten onderscheiden, wijken hiervan af.

● Betrekkelijk en aanwijzend voornaamwoord

Regel 1: de-woorden krijgen die:

-... en in 1981 heeft de RTT een doventelefoon erkend, maar die is nooit op grote schaal verspreid.

Maar de-woorden met het kenmerk <-begrensd> krijgen bij voldoende afstand tussen antecedent en voornaamwoord dat:

- Lust je koffie? Ja, dat wil ik wel.

- De functie-eisen zijn: ruime typeervaring; goede kennis van de Nederlandse taal; bij voorkeur bekend zijn met tekstverwerking of bereid zijn dit aan te leren.

∂
‘De haar-cultuur past volledig in de taalontwikkeling’
•

Regel 2: het-woorden krijgen dat:

- Want het CDA speelt het spel zoals dat volgens het CDA gespeeld moet worden.

Maar het-woorden met het kenmerk <+menselijk> krijgen bij voldoende afstand tussen antecedent en voornaamwoord die:

- Ik kwam het hoofd van ons schooltje tegen, die ik lang niet gezien had.

- Daar was laatst een meisje loos. Die wou gaan varen...

- Wat doet het kabinet nu? Die grijpt dit artikel aan om te zeggen...

● Persoonlijk voornaamwoord

Regel 1: woorden met de kenmerken <+menselijk> en <+vrouwelijk> krijgen zij:

- Mijn dochtertje is lang ziek geweest: daardoor is ze op school achter geraakt.

Regel 2: woorden met de kenmerken ken <+menselijk> en <+collectief> krijgen in de schrijftaal zij:

- En nadat Diest langs Verboven de aansluitingstreffer lukte, voerde zij een forcing uit zonder merkbaar resultaat.

- Het lijkt inderdaad niet ondenkbaar dat de top van de holding tijdens de voorbije maanden werk heeft gemaakt van een steviger structuur en dat ze inderdaad bevriende groepen gevonden heeft.

Maar in de spreektaal krijgen deze woorden een meervoudig voornaamwoord:

- En het is mijn stellige overtuiging als de VVD echt een meer liberale koers wil volgen, dat ze dan uit zullen komen op het initiatief-ontwerp...

Regel 3: de overige woorden met het kenmerk <-begrensd> krijgen het:

- Ze trakteerde op eigengemaakte jam. Het was erg lekker.

- Het mooie van muziek is dat het zoveel vakjes telt.

Regel 4: de overige de-woorden krijgen hij:

- Die tafel? Zet hem in de hoek.

- [depressie]...hij, of eigenlijk moet ik zij zeggen, schuift langzaam op...

Regel 5: de overige het-woorden krijgen het:

- Het Juliana Ziekenhuis Veenendaal is een algemeen ziekenhuis met 183 erkende bedden en ca. 400 medewerkers. Het is gelegen te midden van een prachtig natuurgebied.

Maar als ze de kenmerken <-collectief> en <+begrensd> hebben, kunnen ze ook hij krijgen:

- Het is nog een nieuw slot. Jawel, maar hij is toch erg droog, ik zal hem maar eens smeren.

- Het rupsje at zich dwars door een groen blaadje heen. Het voelde zich nu al veel beter. Hij had nu geen honger meer, hij had echt genoeg.

● Bezittelijk voornaamwoord

Regel 1: woorden met de kenmerken <+menselijk> en <+vrouwelijk> krijgen haar:

- Ieder meisje moet zelf zorgen voor haar kleren.

Regel 2: woorden met de kenmerken <+menselijk> en <+collectief> krijgen in de schrijftaal haar:

- Duitsland, waar de Becker-mania wat is geluwd, koestert nu Steffi Graf aan haar boezem.

- Het Havenziekenhuis en Instituut voor tropische ziekten vraagt voor haar verloskundige afdeling...

Maar in de spreektaal krijgen deze woorden een meervoudig voornaamwoord:

- Het personeel is ook onzeker over de uitbetaling van hun opzeggingsvergoeding.

Regel 3: de overige woorden krijgen zijn:

- De vereniging van de beide Duitslanden eist zijn tol.

● Een ziekte?

Nu dan die haar-ziekte. Volgens de bovenstaande regels die ik ontwierp, krijgen de naamwoorden met de kenmerken <+menselijk> en <+collectief> in geschreven taal de voornaamwoorden zij en haar. In gesproken taal krijgen ze vaak een verwijzing in het meervoud.

De taalkundige A. Maljaars heeft al eens de verklaring gegeven van deze haar-cultuur: het voornaamwoord haar is niets anders dan het 17e-eeuwse meervoudige haar dat nu vervangen is door hun. Bij bepaalde collectieven (bijv. het bestuur) is haar gebleven, maar het oorspronkelijk meervoudige karakter wordt nu niet meer onderkend. De haarcultuur is dus al drie eeuwen oud. Het moge inmiddels duidelijk zijn dat hier dan ook geen sprake is van een inbreuk op het ABN-taalsysteem: neen, de haar-cultuur past volledig in de taalontwikkeling.

Van de haar-ziekte heb ik geen last meer. Van het medicijn dat veel taaldokters willen toedienen, als ze haar-ziekte of een andere kwaal menen te constateren, heb ik echter nog steeds een kater: haar-pijn.

Dit artikel is een bewerking van P.R.F. Verhoeven, ‘Voornaamwoordelijke aanduiding in het hedendaagse Nederlands’. In: De Nieuwe Taalgids 83 (1990), blz. 494-513.