Onze Taal. Jaargang 60

[p. 1]

[Nummer 1]

[p. 3]

Anglicismen in Nederlandse vermomming

J. Posthumus - ex-medewerker Anglistisch Instituut, RU Groningen

De meeste anglicismen die we in het Nederlands tegenkomen, verraden onmiddellijk hun afkomst: spelling en uitspraak doen ze duidelijk kennen als Engelse woorden. Andere zijn moeilijker herkenbaar, doordat ze schuilgaan achter een Nederlands uiterlijk. Het is zeker niet de eerste keer dat, in Onze Taal of elders, aandacht wordt geschonken aan deze verborgen anglicismen: het is vooral prof. Zaalberg geweest die er al verscheidene te boek heeft gesteld.
Harry Cohen te Brussel heeft in de afgelopen maanden uit dagbladen een nieuwe collectie verzameld. Het is een momentopname geworden die beslist geen aanspraak wil maken op volledigheid. De verzameling bevat naast oude bekenden ook verschillende nieuwe gevallen. Een deel ervan wordt hier onder de loep genomen door J. Posthumus, die zelf ook vondsten heeft aangedragen.

Een eerste vraag is hoe we verscholen anglicismen kunnen herkennen. Bij sommige is dat niet zo moeilijk. Ze verraden zich als vormen van krom of ronduit foutief Nederlands, die duidelijk op onnadenkende wijze uit het Engels zijn omgezet. We komen ze nogal eens tegen in de krant, vooral wanneer daar met Engelstalige bronnen wordt gewerkt. Andere gevallen van Engelse invloed zijn moeilijker herkenbaar, doordat ze beter in het Nederlands zijn ingepast. We vinden ze vooral onder de nieuwe uitdrukkingen en woordbetekenissen die in het Nederlands nog steeds aan populariteit winnen.

● Nuttig of handig

De volgende vraag is dan: hoe verreikend is deze Engelse invloed op het Nederlands? Hebben we hier inderdaad te maken met een ‘sluipende’ aantasting van onze taal, des te verraderlijker omdat ze als het ware ongemerkt plaatsvindt? Om dit verschijnsel in beeld te krijgen, kunnen we het best wat preciezer nagaan wat er zich eigenlijk afspeelt. Allereerst is een aantal gevallen van krom Nederlands waarschijnlijk te beschouwen als ongelukjes bij de rechtstreekse omzetting van een Engelse basistekst. Ze horen dan in wezen thuis in de algemene categorie van onverzorgd Nederlands. Frappante voorbeelden zijn moeilijkheden overkomen (E. overcome = overwinnen) en een nerveus wrak (E. a nervous wreek = ongeveer ‘een (menselijk) wrak’).

Anders wordt het wanneer deze verschijnselen zich gaan voordoen in een zuiver Nederlandse omgeving, zonder dat dus een Engelse voorbeeldtekst de taalgebruiker rechtstreeks beïnvloedt. Als een bepaald geval verschillende malen voorkomt, hebben we inderdaad te maken met een nieuwe ontwikkeling in het Nederlands onder invloed van het Engels. Acceptatie in het Nederlands is hierbij geenszins een kwestie van louter willekeur of toeval. De spraakmakende gemeente geeft zulke nieuwe anglicismen vooral plaats als ze nuttig of handig in het gebruik zijn, en in ruimere zin binnen het Nederlandse taalpatroon vallen. We kunnen hierbij denken aan een nieuw beeldend of kernachtig gezegde, of aan een uitbreiding van de betekenis of de syntactische mogelijkheden van een al bestaand Nederlands woord. Een voorbeeld van het eerste is zijn nek uitsteken, van het tweede het gebruik van overleven zonder lijdend voorwerp. Om recht te doen aan de gemaakte onderscheidingen heb ik de gevonden voorbeelden hieronder in drie rubrieken ondergebracht.

● Zegswijzen/uitdrukkingen

Naast het al bekende zijn nek uitsteken en het als warme broodjes over de toonbank gaan (deze laatste uitdrukking wordt gezien als een vrije omzetting van ‘to sell like hot cakes’) werden onverwacht veel voorbeelden gevonden van het tot nog toe minder bekende zijn zegeningen tellen (E. count one's blessings). Deze kennelijk bewust uit het Engels overgenomen uitdrukking, die aangeeft dat er bij wat als negatief wordt ervaren toch ook een aantal positieve punten te noemen is, voorziet duidelijk in een behoefte. Zo probeerde minister-president Lubbers eind juni 1990 bepaalde verontruste aanhangers van de Partij van de Arbeid gerust te stellen met de volgende woorden: ‘Het beleid heeft duidelijk ook PvdA-profiel. Ik zou zeggen: mensen tel je zegeningen.’ Nog een nieuwe typische uitdrukking is koude voeten krijgen (E. get cold feet, dat wil zeggen, bij nader inzien niet de moed kunnen opbrengen iets te doen).

Andere min of meer schilderachtige gezegden lijken eerder gedachteloze vertalingen van een rechtstreekse Engelse bron. Daartoe behoren: het Grand Hyatt (Hotel) zette hem op de kaart (E. put him on the map = vestigde zijn reputatie), en massale actie is de naam van het spel (E. ... is the name of the game = het gaat om ...). Onnadenkend vertaald is misschien ook we zullen ons huiswerk moeten maken (E. do one's homework = zich grondig voorbereiden), een uitdrukking die men overigens

[p. 4]

gemakkelijk in de gewenste zin kan verstaan.

We moeten trouwens niet al te gauw klaarstaan met beschuldigingen van slordigheid of domheid. Sommige vertalingen kunnen van een knipoog vergezeld gaan. Is dit wellicht het geval bij ‘Academische commissies kunnen debatteren tot de koeien naar huis komen’ (E. till the cows come home = tot in het oneindige), of het gras bij de buren is altijd groener (E. the grass is always greener across the fence)?

Ook kortere idiomatische uitdrukkingen zijn in opmars. Naast het nog steeds uiterst populaire te gaan (‘hij heeft nog 18 jaar te gaan’) en het maken (‘mijn broer is ontzettend rijk; hij heeft het gemaakt!’) hebben we nu een explosie van ‘te... voor woorden’, geënt op Engelse uitdrukkingen als ‘too silly for words’ = meer dan woorden kunnen beschrijven, dat wil zeggen ‘in de hoogste mate’. De Nederlandse voorbeelden die in ons korte tijdsbestek werd en gevonden, zijn ‘te gek/dol/zot/erg/kinderachtig/onwaarschijnlijk/ridicuul/neurotisch voor woorden’. Ook het gebruik van staan voor (E. stand for = beduiden, betekenen) als in ‘het getal 36 staat voor 36ste vlucht’ lijkt al heel gewoon. Opvallend was het tweemaal voorkomen in zuiver Nederlandse context van het figuurlijk gebruikte achterover leunen. Het heeft dan de betekenis van E. ‘lean back’, of ook ‘sit back’ (= zijn gemak nemen, de zaak verder op zijn beloop laten), zoals in ‘toch is er geen reden voor Kok om achterover te leunen’. Dit is in elk geval beter dan de domme vertaling ‘achterover zitten’, die voorkwam in ‘Moegabe vindt niet dat zijn land rustig achterover kan zitten’.

Ook bij de korte idiomatische uitdrukkingen vinden we kennelijk bewuste vertaalgrapjes, zoals ‘dat is beslist niet mijn kop thee (E. not my cup of tea = niet mijn favoriete onderwerp of favoriete bezigheid), en hete stof (E. hot stuff = iets dat zeer interessant of opwindend is). Het ging hier om een film die beschreven werd als ‘hete stof om zijn inhoud, maar geen artistiek hoog-standje’. Vertalingen met een knipoog zijn ongetwijfeld ook Renate Dorresteins borende recensies (E. boring = vervelend) en G.L. van Lenneps het werkt wel soberend (E. sobering = ontnuchterend).

Wel weer ondoordacht vertaald lijkt in lijn met (E. in line with = in overeenstemming met). In termen van, rechtstreeks afkomstig van het Engelse ‘in terms of’, zoals in ‘iets beschrijven in termen van neuronen’ is een gemakzuchtige stoplap die niet meer weg te denken is uit het wetenschappelijk jargon. Een laatste onachtzame vertaling die ik hier wil noemen, is ‘twee verschrijvingen op een rij’ (E. in a row = achter elkaar). Meer idiomatisch klinkt op rij, een uitdrukking die tegenwoordig schering en inslag is in de sportjournalistiek (‘twee overwinningen op rij’).

● Verruiming woordbetekenis

Onder dit hoofd vallen zowel ondoordachte vertalingen als aanpassingen die min of meer in het verlengde liggen van bestaand Nederlands taalgebruik. Tot de eerste categorie hoort het veel gelaakte gebruik van administratie (E. administration) in de betekenis ‘regering’, en controleren (E. control) in de betekenis ‘beheersen’. Minder storend, we kunnen gerust zeggen al geheel geaccepteerd, is het aan het Engels ontleende gebruik van boeken in de betekenis ‘bespreken’, als in ‘een reis, een hotel boeken’. In onze recente verzameling vinden we weer eens de domme vertalingen pathetisch (E. pathetic) waar ‘zielig’ wordt bedoeld, theater (E. theatre) waar ‘strijdveld’ op zijn plaats is, brutaliteit (E. brutality) waar ‘wreedheid’ had moeten staan, en leidende (E. leading) politici en dito industriëlen die in goed Nederlands ‘vooraanstaand’ zouden moeten heten. Vreemd zijn ook eigenlijk onderliggende (E. underlying) problemen en het opeisen (E. to claim) van ontvoeringen of aanslagen. (Ze worden natuurlijk ook dikwijls ‘geclaimd’.) Dat genezers ergens helers (E. healers) worden genoemd, heeft ongetwijfeld te maken met de Engelse vertaalcontext, maar dit zelfstandig naamwoord kan ook gemakkelijk worden afgeleid van het werkwoord helen (in de betekenis ‘genezen’).

Interessant is het ongewone gebruik van winnaar (E. he is a winner) en overlever (E. she is a survivor) met de betekenis ‘iemand die altijd (over)-wint’, respectievelijk ‘er altijd weer bovenop komt’. Dit gewoonteaspect (= iemand die altijd ...) komt in het Nederlands veelvuldig voor: men denke aan ‘leugenaar’, ‘bedrieger’, enz. Toekenning van deze algemenere betekenis ook aan ‘winnaar’, ‘verliezer’ en dergelijke (hoezeer ook onder Engelse invloed tot stand gekomen) valt dus wel degelijk binnen een Nederlands patroon.

Al behoorlijk ingeburgerd zijn inmiddels de lekken (E. leaks) in de pers, en het gebruik van het werkwoord lekken in de betekenis ‘(iets) doen uitlekken’ (E. to leak), getuige onder andere de prachtige krantekop ‘Lekkende ambtenaren steken hun nek uit’.

[p. 5]

● Zinsbouw en woordvorming

Zinsbouw en woordvorming behoren tot de diepgewortelde structuur-elementen van een taal die moeilijk vatbaar zijn voor duurzame buitenlandse beïnvloeding. Toch zijn daar ook marginale aanpassingen mogelijk. Een geval van nieuwe woordvolgorde onder Engelse invloed betreft het al langer bekende gebruik van ooit als nabepaling, zoals in ‘een van de grootste kunstdiefstallen ooit’. Deze constructie is voor het Engelse ever heel gewoon, maar het Nederlands gebruikt toch normaliter een bijzin, zoals ‘die ooit heeft plaats-gevonden’. Dat de Engelse constructie wordt nagevolgd, komt ongetwijfeld doordat deze veel korter is. Een tweede vrij sterk verbreid geval van Engelse woordvolgorde vinden we in een voorbeeld als de ‘Polgar-zusjes’. De Hongaarse zusjes Polgar, die onlangs weer in Nederland kwamen schaken, werden in de krant regelmatig met de Engelse woordvolgorde aangeduid.

Wat de onnederlandse woordvorming betreft, zien we nogal eens gevallen, meestal in een Engelse vertaalcontext, als zelfuitgeroepen (‘een zelfuitgeroepen [= self-proclaimed] wetgevend lichaam’) en zelfverklaard (‘de zelfverklaarde [= self-declared] nihilist’). Deze lijken op correct gevormde samenstellingen als ‘zelfgekozen’, maar deze Nederlandse woordvormingsregel wordt gewoonlijk niet toegepast op wederkerende werkwoorden zoals ‘zich uitroepen’, ‘zich verklaren (tot)’.

Ik hoop duidelijk gemaakt te hebben dat er onder de anglicismen in Nederlandse vermomming allerlei variëteiten bestaan. We vinden slordige vertaalfouten, taalgrapjes, bewuste overname van handige gezegden en uitdrukkingen, verruiming van gebruiksmogelijkheden van bestaande Nederlandse woorden, en ook, zij het marginaal, enige aanvreting van heersende Nederlandse taalregels. Niemand zal willen ontkennen dat de taal door de tijd heen steeds verandert. Bij dat proces hoort ook het overnemen van vreemdtalige woorden en zegswijzen, en verrijking met beeldende uitdrukkingen of bepaalde betekenisuitbreidingen. Laten we echter het goede daarin behouden, en het louter onachtzame vermijden.