Onze Taal. Jaargang 56

[p. 166]

En zo schrijft u uw roman
Gerke Metzlar - Amsterdam

Wie een zakenbrief moet schrijven, een scriptie of een onderzoeksrapport, kan in een beetje boekhandel al gauw een boek vinden met aanwijzingen om zoiets makkelijker te laten verlopen. Voor de beginnende roman- of verhalenschrijver ligt dat moeilijker. Tot voor kort was er aan lectuur op dit terrein helemaal niets voorhanden. Een gat in de markt: het kan niet anders of daar springt in deze tijd iemand in.

Zo begon de stichting ‘Wie Schrijft Die Blijft’ in 1985 het blad Schrijven uit te geven. Het blad publiceert werk van lezers en bevat artikelen over schrijvers, boeken en literaire en minder literaire randverschijnselen. Ook is er een rubriek ‘Schrijftips’ met allerlei aanwijzingen voor beginnende schrijvers, op wie het blad zich richt. In het vierde nummer wordt op de voorpagina aangekondigd: ‘Zo schrijf je 'n roman (en win je f 10.000, -).’ Het blijkt te gaan om een romanwedstrijd van uitgeverij Elsevier. In een begeleidend artikel krijgen de kandidaten aanwijzingen hoe ze het schrijven moeten aanpakken.

Noodzakelijke ingrediënten

Schrijvers-in-de-dop die in dit nummer de oplossing van al hun problemen zochten, zullen toch wat teleurgesteld zijn geweest. In de opening staat al meteen een citaat van Remco Campert dat de aankondiging ondergraaft: ‘Ik zou niet weten volgens welke regels je dat (een roman schrijven) zou moeten doen en of zulke regels wel bestaan.’ Maar opgewekt verzekert de redactrice de lezer dat er toch wel degelijk een aantal ‘noodzakelijke ingrediënten’ zijn voor een goede roman.

Bij nadere beschouwing zijn de aanwijzingen te verdelen in eisen waaraan een goede roman voldoet en tips voor de werkwijze tijdens het schrijven.

Die kwaliteitseisen, de noodzakelijke ingrediënten dus, zijn summier. Een goede moderne roman heeft volgens Schrijven een plot en er zit psychologische ontwikkeling in. Dat laatste houdt in dat de personages aan het begin anders zijn dan aan het einde; plot wordt verklaard als een reeks verwikkelingen met een hoogtepunt of ontknoping. Verder dient de schrijver zich te onthouden van het overmatig gebruik van bijvoeglijke naamwoorden, om ook iets aan de fantasie van de lezer over te laten. De beginnende romanschrijver, waar het artikel zich op richt, kan ook maar beter in de hijof zij-vorm schrijven; voor een ikverhaal mist hij nog de nodige afstand en dan wordt het verhaal al te subjectief en onduidelijk. En ten slotte wordt er gewezen op het nut van een goede interpunctie.

De aanwijzingen voor het schrijfproces sluiten globaal aan bij wat ook de schrijver van niet-fictionele schrijfsels meestal wordt aangeraden. Denk eerst eens na over wat je wilt schrijven, noteer alle invallen en maak daarna een schema waarin je de grote lijn vastlegt. Voor het nadenken mag een romanschrijver in principe ruim de tijd nemen. Dat kan soms jaren in beslag nemen. De aanwijzingen voor het werkschema zijn heel strikt. Dat moet volgens Schrijven bestaan uit drie componenten: een vel papier waarop het thema van de roman komt te staan, een vel met de plot (een opsomming van de gebeurtenissen) en ten slotte een beschrijving van de personages die in de roman optreden: hun namen, leeftijden en allerlei uiterlijke kenmerken. Dit om verwisselingen en inconsequenties bij het uitschrijven te voorkomen.

Tips van Reve

Onze ‘volksschrijver’ Reve lichtte in zijn openbare colleges voor de universiteit van Leiden ook een tipje van de sluier op. De tekst verscheen later onder de titel ‘Zelf schrijver worden’ (Leiden, 1986). Het gebruik van het woord ‘worden’ in de titel lijkt erop te wijzen dat ook Reve ervan uitgaat dat schrijven te leren is. En hij bevestigt dat vermoeden in de tekst: ‘Het schrijverschap is, dames en heren, behalve wat het allemaal nog meer moge zijn een vak, een ambacht.’ (pag. 23) Maar wat moet een schrijver dan allemaal weten en kunnen voor hij met succes dit ambacht kan beoefenen? Wie het boek van Reve erop naleest, zal zeker een paar uren leesplezier hebben, maar het antwoord op deze vraag komt niet veel dichterbij.

Reve maakt een onderscheid in leerbare en niet-leerbare aspecten van het schrijven. Bij hem heten die aspecten trouwens - compleet met Reviaanse hoofdletters - de Vrije en de Onvrije Zuilen Van Het Proza. De zuilen die onontbeerlijk maar niet aan te leren zijn, noemt hij Conceptie en Stijl. Deze termen verwijzen naar de persoonlijke bagage van de schrijver, het talent, en naar zijn hoogst persoonlijke wijze van denken en doen. Beide zuilen komen volgens Reve tot uitdrukking in de leerbare of vrije zuilen: Compositie en Woordgebruik. Daarover vertelt hij dan ook het meest.

Het onderdeel Woordgebruik behandelt Reve uitvoerig in onderdelen als: het Ironisch, het Opzettelijk Foute, het Clichématige en het Godslasterlijke Woordgebruik. Amusante leesstof, maar de lezer leert vooral iets over het woordgebruik van Reve. In het onderdeel over compositie geeft hij regels die algemener zijn; ze sluiten aan op wat literatoren en literatuurwetenschappers tot op heden hebben bedacht en geformuleerd. Reve giet deze verteltechnische kennis voor een deel in de vorm van onwrikbare wetten. De titel van het college waarin hij dit onderdeel behandelde, Echt Gebeurd Is Geen Excuus, verwijst al naar wat hij in de tekst zelf benoemt als De Wet van de Onbruikbaarheid van de Werkelijkheid. Ware gebeurtenissen zijn volgens Reve of ‘moordend vervelend’ of al gauw veel te onwaarschijnlijk voor de lezer. Als aankomende schrijvers deze wet ter harte nemen, kan ons veel onverwerkt jeugdleed bespaard blijven.

Verder behandelt Reve de Wet van de Noodzaak van Aankondiging ofwel Het Verbod van het Onverwachte, de Dosering van de Mededeling en de Noodzaak van periodieke Recapitulatie. Bij die eerste wet haalt hij de bekende uitspraak van Tsjechov aan: ‘Als er in het derde bedrijf een geweer afgaat, tone men in het eerste een geweer.’ Wie precies wil weten wat deze

[p. 167]

wetten nog meer behelzen, verwijs ik naar het boek. Samengevat komen alle wenken erop neer dat een roman een strak gecomponeerd geheel moet zijn waarin de lezer geboeid door blijft lezen.

Hoe verzin ik een inval?

Reves aanwijzingen zijn niet onzinnig, maar ze geven ook nog niet veel houvast. Voor een deel komt dat doordat ze in nogal subjectieve termen worden gegeven, en dat kan ook moeilijk anders. Maar hoe weet een aankomend schrijver, om een voorbeeld aan te halen, of hij voldoende informatie geeft om zijn lezer te boeien zonder hem te overspoelen met feiten? Natuurlijk kun je niet verwachten dat Reve in een paar colleges toekomstige schrijvers alle informatie geeft die ze nodig hebben. Zijn gehoor bestond bovendien uit mensen die waarschijnlijk meer als lezer geïnteresseerd zijn in literatuur en in Reve zelf.

Wel valt op dat zodra er iets gezegd of geschreven wordt over het maken van fictioneel proza, er voornamelijk kenmerken of eisen van een goed eindprodukt worden gegeven: een goede roman heeft zus en is zo. Kennis van verteltechnieken en stilistische mogelijkheden lijkt onontbeerlijk, maar daarvoor hoeft de schrijver-in-spe geen schrijfadviezen te lezen. Beginnende schrijvers zullen in eerste instantie heel andere dingen willen weten. Bijvoorbeeld het antwoord op de vraag: hoe verzin ik een goed verhaal? Daar zit tenslotte het grote verschil met het schrijven van niet-fictionele teksten. Er moet iets verzonnen worden voordat er geschreven kan worden.

Dat versterkt bij velen de indruk dat schrijven helemaal niet te leren is. Een schrijver ben je, of je bent het niet, is een veel gehoorde opvatting. Daar staat tegenover dat er met name in de Verenigde Staten wel degelijk onderwijs in schrijven bestaat, bijvoorbeeld aan de universiteiten. Daar bestaat ook uitgebreide literatuur op dat gebied. In Nederland wordt ook wel iets gedaan aan schrijfonderwijs, maar die inspanningen leiden een vrij onzichtbaar bestaan. Nogal wat Nederlandse schrijvers geven cursussen en workshops waarin ze hun zelfvergaarde kennis doorgeven aan nieuwkomers. Sinds 1985 is er in Amsterdam zelfs een schrijversvakschool gevestigd die aankomende schrijvers op weg helpt.

Amerikaans procédé

Enig inzicht in de schrijfopleiding in de Verenigde Staten geeft het boek Hoe schrijf ik een goed verhaal?

(Utrecht/Antwerpen, 1985). De auteur, Damon Knight, is schrijver van science-fictionverhalen, maar ook docent schrijven aan de universiteit van Michigan. Meteen valt in dit boek de aandacht op voor het proces dat de schrijver moet doorlopen om tot een eindprodukt te komen. En dan niet alleen het proces van idee tot uitgeschreven verhaal, maar ook het proces om schrijver te worden. In het eerste hoofdstuk gaat het over het ontwikkelen van schrijftalent met oefeningen om te leren zien, horen en voelen en om gebruik te kunnen maken van herinneringen en het onderbewuste. In zo'n opsomming klinkt het misschien wat vaag, maar dit hoofdstuk lijkt in elk geval te raken aan het tot nu toe ongrijpbaar gebleven aspect van fantasie en talent.

In het vervolg wordt de lezer door het schrijfproces geleid via hoofdstukken als Van idee tot verhaal, Een verhaal beginnen en Een verhaal in de hand houden. In deze hoofdstukken komt heel wat theorie over opbouw en uitschrijven aan de orde. Het gaat over thema, structuur, conflict en intrige. Over tijd, ruimte, gezichtspunt van de verteller, dialogen en nog veel meer. Maar al die informatie wordt steeds gekoppeld aan de vele beslissingen die een schrijver nu eenmaal moet nemen op weg naar het definitieve verhaal. Zo vinden we bijvoorbeeld - net als in Schrijven - de tip om van tevoren de personages van het verhaal uitgebreid te beschrijven. Hier is het echter vooral een methode voor de schrijver zelf om duidelijkheid te krijgen over zijn verhaal. Door personen en ook tijd, ruimte en achtergronden van tevoren te specificeren, brengt de schrijver beperkingen aan waardoor het verhaal meer richting krijgt.

Het boek lijkt ook heel bruikbaar omdat er tussendoor allerlei oefeningen zijn opgenomen in deelaspecten van het schrijven. Als men het tenslotte ergens over eens is, dan is het wel dat schrijven vooral geleerd wordt door het veel te doen. Daarnaast is er veel aandacht voor beginnersfouten en -problemen en hoe die zijn op te lossen of bij te stellen. De laatste hoofdstukken zijn gewijd aan praktische zaken als het afwerken van het manuscript, de problemen een verhaal gepubliceerd te krijgen, en andere lasten en lusten van het leven als schrijver.

Of een ieder die dat wil, met dit boek op de schrijftafel uiteindelijk komt tot het definitieve meesterwerk, is een andere vraag. Op sommige aanwijzingen valt best iets af te dingen. Zo heb ik wat moeite met wat als de vaste elementen van een intrigeverhaal wordt opgesomd. Zo'n verhaal zou volgens Knight moeten bestaan uit een hoofdpersoon in wie de lezer zich kan verplaatsen en een dringend probleem. Het verhaal bestaat verder uit de pogingen het probleem op te lossen die de situatie nog hopelozer maken; de crisis, dat is een laatste kans om het probleem uit de wereld te helpen; en ten slotte de oplossing, teweeggebracht door de moed of vindingrijkheid van de hoofdpersoon. Zo'n vast stramien maakt verhalen wel erg voorspelbaar.

Aan de andere kant werkt het wel; dat kan iedereen nagaan bij het zien van een willekeurige aflevering van een Amerikaanse tv-serie.

En - eerlijk is eerlijk - in de inleiding van het boek waarschuwt Knight zijn lezers ervoor alle al te vaste regels te wantrouwen, ook die in het boek zelf. Dat lijkt tot nu toe, samen met de vermaning om vooral veel te schrijven, een regel die aankomende schrijvers in elk geval ter harte kunnen nemen.