Onze Taal. Jaargang 56

[p. 161]

[Nummer 12]

[p. 162]

Succesformules
E.J. van der Spek

‘In vroeger dagen wisten redacteuren nog waar het om ging. Ze wisten wat rampen waren, en welke regels ze moesten volgen. Er was een eenvoudige schaal van Richter voor menselijke (en zelfs dierlijke) rampen. Als er een bosbrand woedde, was het essentieel dat het struikgewas krioelde van dieren op de vlucht naar de veiligheid; een paar brandweermannen moesten afgesneden worden door de vlammen en verbranden; een van deze brandweermannen moest zijn teruggeroepen van huwelijksverlof. In bijzonder gunstige gevallen was er een bruid in tranen bij de hand. Een woordvoerder zou zeggen dat het vuur onder controle was, en dat men brandstichting vermoedde.’

Aan het woord is Alexander Cockburn in ‘Death Rampant, Readers Rejoice!’ (opgenomen in R. Pollack Stop the presses, I want to get off!, Random House, New York 1975). Hij bespreekt in dit artikel de kunst van het cliché, een kunst die verloren dreigt te gaan - althans, Cockburn is daar bang voor. Hij presenteert daarom een aantal recepten voor artikelen over rampen, met onder meer de volgende tips:

Lawines: ‘Benadruk het gevaar van verdere lawines in het gebied die door het geringste geluid veroorzaakt kunnen worden. Suggereer nalatigheid van de kant van de plaatselijke autoriteiten, die geen aandacht hebben geschonken aan waarschuwingen van wijze oude bergbewoners.’

Wervelstormen: ‘Denk eraan dat een wervelstorm altijd een groot bevolkingscentrum nadert. Zorg ervoor windstoten tot 220 km per uur op te nemen, en vergeet het stille centrum in het oog van de wervelstorm niet.’

Ingestorte huizen: ‘Benadruk het ongelofelijke geluk van iemand die voor de ramp boodschappen ging doen. Produceer materiaal waaruit blijkt dat het gebouw onveilig was verklaard. Weid uit over de gierigheid van de huisbaas, de laksheid van gemeentebesturen. Weid uit over de gruwelijke omstandigheden waaronder de armen leven. Doe verslag van de vriendelijkheid van de plaatselijke godsdienstige organisaties die de daklozen onderbrengen, en van het wonder van Bello, de hond die het overleefde.’

Deze en aanverwante tips - in How to earn your trench coat geeft Cockburn een vergelijkbaar rijtje clichés voor buitenlandse correspondenten - zijn te beschouwen als bouwstenen voor journalistieke succesformules. Ze zijn gebaseerd op een verstandhouding tussen lezer en schrijver; de schrijver weet - of denkt te weten - wat de lezer het liefst leest, de lezer weet wat hij kan verwachten. Een zekere variatie is uiteraard welkom, maar het moet dan wel variatie op een bekend thema zijn. De formule moet niet te veel op de voorgrond treden, maar de tekst moet wel beantwoorden aan de verwachtingen van de lezer.

Ook Privé en Boeketreeks

Veel tijdschriften hanteren vaste recepten. Over het algemeen zijn deze recepten zichtbaarder naarmate de tijdschriften en periodieken dichter bij de ‘onderkant’ van de markt liggen: denk maar eens aan artikelen uit Weekend of Privé over ‘ongeneeslijke ziekte x van bekende Nederlander y’. Sommige genres ontlenen er hun bestaan aan; lezeressen van deeltjes uit de Boeketreeks kennen de formules van ‘hun’ schrijvers door en door, wat hun het behaaglijke gevoel geeft de schrijvers door te hebben. Ook serieuzere bladen, zoals de National Geographic, maken echter gebruik van vaste formules. Zo zijn bijvoorbeeld de bijschriften bij de foto's - in een blad als de National Geographic zijn de foto's altijd het eerste waar de lezer naar kijkt - volgens een vast stramien opgebouwd. De standaard-opbouw is als volgt:

1a.	Een bijzin (vaak een bijstelling of een beknopte bijzin), die vaak poëtisch of fraai geformuleerd commentaar geeft bij de afgebeelde foto;
1b.	De hoofdzin, die aangeeft wat er op de foto te zien is, vaak met namen, gegevens, feiten;
2.	Een algemene uitspraak die de relevantie of de achtergrond van de foto duidelijk moet maken;
3.	Een uitbreiding op deze algemene uitspraak, die de interesse van de lezer in de hoofdtekst moet wekken, of een saillant detail.

Een voorbeeld (bij een foto van een Birmaans meisje):

1a.	‘Een schoonheid in volle bloei,
1b.	Su Su Win, 22 jaar, wacht op het begin van haar huwelijksceremonie.
2.	Ondanks hun inferieure status volgens de boeddhistische leer worden Birmaanse vrouwen door de wet en de traditie als gelijkwaardig met mannen beschouwd.
3.	Getrouwde vrouwen behouden hun eigen naam en hun bezit, en beheren het geld van hun gezin.’

Uit de voorbeelden van Cockburn en uit de National Geographic blijkt dat succesformules zowel een inhoudelijke als een vormelijke invulling kunnen krijgen. In beide gevallen zijn de voordelen duidelijk: toegankelijkheid en herkenbaarheid van de teksten (dezelfde elementen staan steeds op dezelfde plaats als het een vormelijke invulling betreft, dezelfde onderwerpen keren terug als het om een inhoudelijke invulling gaat), en een routinematige produktie en verwerking voor respectievelijk schrijver en lezer. De nadelen liggen echter ook voor de hand: eentonigheid, verwisselbaarheid, gebrek aan creativiteit en - misschien wel het gevaarlijkste - de mogelijkheid dat schrijvers niet alleen volgens vaste structuren gaan schrijven, maar ook in hun denken een vast stramien zullen volgen; met andere woorden: dat ze ophouden met denken. (Dit laatste geldt vooral wanneer de succesformule een inhoudelijke invulling krijgt, zoals in de rampenberichten van Cockburn.)

Recept en meetlat

De journalistiek is niet het enige gebied waar de gebruikers - schrijvers en lezers - behoefte hebben aan succesformules. Ook als het gaat om reclameteksten, sollicitatiebrieven of zelfs beleidsnota's - eigenlijk in alle gevallen waarin doel- en lezergerichte teksten geproduceerd worden - blijkt er behoefte te bestaan aan eenvoudige tips, snel toepasbare trucs, handzame

[p. 163]

formules. Veel schrijvers hebben geen boodschap aan de ANS, de Schrijfwijzer en Van Dale; ze willen een recept om een pakkende tekst te schrijven en een meetlat om het resultaat te beoordelen.

Waar een vraag is, laat het aanbod meestal niet lang op zich wachten. In de reclame heb je de AIDA-formule (attention - interest - desire - action), terwijl de schrijver van sollicitatiebrieven zich kan laten leiden door het rijtje ‘aanhef - motivatie - opleiding - ervaring’. De bekendste formules op dit terrein zijn echter de leesbaarheidsformules.

Leesbaarheidsformules zijn nooit ontworpen om als succesformule dienst te doen. Het zijn vergelijkingen waarmee op basis van een aantal linguïstische variabelen - zoals woord- en zinslengte, woordfrequentie en het aantal persoonsvormen per zin - de leesbaarheid van een tekst bepaald kan worden. Dergelijke formules kunnen bijvoorbeeld gebruikt worden om te bepalen of een aardrijkskundeboek geschikt is om het in de vijfde klas van de basisschool te gebruiken. Een voorbeeld van een leesbaarheidsformule is Leesgemak = 206,835 - 0,846 × woordlengte - 1,015 × zinslengte. Hierin is de woordlengte het aantal lettergrepen per honderd woorden en de zinslengte het gemiddeld aantal woorden per zin. Hoe lager de uitkomst, des te moeilijker de tekst.

Misbruikte formules

Onderzoekers die zich met leesbaarheid bezighouden, hebben benadrukt dat leesbaarheidsformules niet als adviezen gebruikt mogen worden. Deze adviezen maken gebruik van statistische grootheden: het gemiddeld aantal woorden per zin, lettergrepen per woord en dergelijke. Nu is het mogelijk om op statistische gronden aannemelijk te maken dat er een sterke samenhang bestaat tussen deze grootheden en de moeilijkheidsgraad van een tekst, met andere woorden: teksten die door een groep proefpersonen als moeilijk worden beschouwd, hebben meestal ook een gemiddeld hoge zins- en woordlengte. Daar kan echter niet van afgeleid worden dat lange zinnen en woorden de oorzaak zijn van de moeilijkheid in die teksten. Andere plausibele oorzaken zijn bijvoorbeeld bepaalde constructies (naamwoordconstructies en tangconstructies), de wijze waarop samenhang in de tekst is aangebracht (verwijzingen e.d.) en het gebruik van vakjargon.

Toch blijken veel taalgebruikers leesbaarheidsformules hardnekkig als schrijfadviezen en zelfs als succesformules op te vatten. Hier zijn verschillende redenen voor. Allereerst nemen veel lezers kennis van de resultaten van het leesbaarheidsonderzoek in een enigszins samengevatte vorm, zodat ze zich niet altijd bewust zijn van het statistisch karakter van de onderzoeksresultaten. Dit kan tot gevolg hebben dat schrijvers proberen teksten af te leveren waarvan alle zinnen ongeveer vijftien woorden bevatten, omdat het anders zo lastig voor hen is de gemiddelde zinslengte te berekenen.

Ten tweede blijkt er een grote behoefte te bestaan aan eenvoudige, harde adviezen die betrekking hebben op meetbare grootheden. Woorden tellen kan iedereen. Daarom is een advies als ‘Zorg ervoor dat een zin niet meer dan twintig woorden bevat’ veel makkelijker op te volgen dan de raadgeving ‘vermijd naamwoordconstructies wanneer deze onduidelijkheid over de handelende persoon tot gevolg kunnen hebben’. Dit heeft tot gevolg dat leesbaarheidsformules met name in het technisch en middelbaar onderwijs en in bepaalde beroepsgroepen (reclame) een eigen leven zijn gaan leiden.

Averechts effect

Wat gebeurt er nu wanneer schrijvers gaan proberen leesbaarheidsformules als adviezen te gebruiken? Dit is onderzocht door Davidson en Kantor (Reading Research Quarterly 17, 1982). Zij vergeleken een viertal teksten die voor volwassenen geschreven waren, met de herschrijvingen daarvan (aangepast voor minder ervaren lezers). Uit hun onderzoek kunnen twee conclusies getrokken worden. Allereerst bleek dat veranderingen op grond van leesbaarheidsformules (zoals het splitsen van een samengestelde zin of het vervangen van een woord door een korter woord) de tekst vaak moeilijker maakten:

(origineel) Als hij de kans krijgt voor er weer een brand ontstaat, zal een boom zijn eigen wonden genezen door nieuwe schors over de verbrande delen te laten groeien.

(aanpassing) Als hij de kans krijgt voor er weer een brand ontstaat, zal een boom zijn eigen wonden genezen. Hij zal nieuwe schors over de verbrande delen laten groeien.

De laatste bijzin uit het origineel is in de herschrijving verzelfstandigd tot een hoofdzin. Door deze herschrijving is er echter informatie weggelaten over de betekenisrelatie tussen bij- en hoofdzin. In de oorspronkelijke zin wordt duidelijk gemaakt dat ‘het aangroeien van nieuwe schors’ het middel is dat de boom gebruikt om zijn wonden te herstellen. In de herschrijving moet de lezer dit zelf afleiden; hij kan de relatie tussen de beide zinnen nu ook lezen als een opeenvolgingsrelatie (eerst genezen, dan nieuwe schors). Bovendien bleek dat herschrijvingen die als verbetering beschouwd moeten worden, vaak negatieve consequenties voor de score op een leesbaarheidsformule zouden hebben:

(origineel) Daarna hadden we water te drinken. We zetten teiltjes buiten en vingen het regenwater op.

(aanpassing) We zetten teiltjes buiten om het regenwater op te vangen, zodat we water te drinken hadden.

De aanpassing is op twee punten een verbetering: de causale relatie is verduidelijkt, en de volgorde is natuurlijker (eerst teiltjes buiten, dan drinkwater). Het resultaat is echter dat de zin langer is geworden, en dat is in tegenstelling tot de voorschriften die uit een leesbaarheidsformule afgeleid zouden kunnen worden.

Enkel symptomen

In het begin van dit artikel werd een succesformule vergeleken met een recept, wat naast de kookkunst wellicht ook de dokter in gedachten roept. Om die laatste vergelijking nog wat uit te werken: wie een leesbaarheidsformule als een advies, een succesformule opvat, loopt het gevaar zich te beperken tot symptoombestrijding; hij vermijdt bepaalde taalverschijnselen, zonder te weten of deze de oorzaak van de problemen zijn. Bovendien loopt hij het risico, zoals de bovenstaande voorbeelden duidelijk maken, het slachtoffer te worden van ongewenste bijwerkingen. Wie begrijpelijk wil leren schrijven, zal zich moeten verdiepen in de factoren die de begrijpelijkheid beïnvloeden; een kortere weg is er niet.