Onze Taal. Jaargang 56

[p. 156]

Tekst en Uitleg over tekstwetenschap
Jan van der Staak - Universiteit Twente, Enschede

Dit voorjaar verscheen van de hand van de oud-hoofdredacteur van dit blad, Jan Renkema, Tekst en Uitleg een inleiding in de tekstwetenschap. Dat mag enigszins verrassen; over tekstwetenschap heeft hij in deze kolommen nooit geschreven, maar over allerlei taalverschijnselen waarin ook de tekstwetenschap geïnteresseerd is des te meer. In de tekstwetenschap wil men op een nieuwe manier naar die taalverschijnselen kijken. Hoe, dat behandelt Renkema in zijn boek.

In tekstwetenschap gaat het niet meer om taalverschijnselen op zichzelf, maar om de wijze waarop de taalverschijnselen binnen teksten functioneren. De tekstwetenschapper is geïnteresseerd in vragen als:

-	Hoe komt samenhang in teksten tot stand?
-	Hoe komt er structuur in een tekst?
-	Wat willen sprekers of schrijvers met hun teksten bereiken en welke middelen gebruiken ze daarvoor?
-	Hoe komen luisteraars of lezers tot een juist begrip van een tekst?

Zoeken naar samenhang

Zo is bijvoorbeeld samenhang of cohesie een belangrijk onderwerp in de tekstwetenschap. Voor de taalgebruiker is samenhang iets vanzelfsprekends, maar de tekstwetenschapper wil weten waar dat vanzelfsprekende nu precies in zit; hij wil de vanzelfsprekendheid beschrijven en verklaren. Ter illustratie de volgende twee teksten:

Het Catshuis is de officiële ambtswoning van de minister-president. Sinds 1963 wordt het huis genoemd naar zijn eerste bewoner, Jacob Cats, die behalve raadspensionaris van Holland, ook een zeer gevierd Nederlands dichter was.

De minister-president van Nederland gebruikt het Catshuis als ambtswoning. Cats is een belangrijk zeventiende-eeuwse dichter. Dichten valt niet altijd mee. Met een jas aan kun je beter tegen de kou. De demi van Lubbers hangt in Den Haag.

Niemand zal de samenhang in de eerste tekst betwijfelen. De samenhang wordt onder andere gerealiseerd door taalkundige middelen, met name door verwijzingen. In de tweede zin verwijst ‘het huis’ naar ‘het Catshuis’ in de eerste zin, en ‘Jacob Cats’ eveneens naar ‘Cats’ in ‘Catshuis’. ‘Die’ in de tweede zin verwijst weer naar ‘Jacob Cats’, enz.

Maar hiermee is niet alles gezegd. Immers, in de tweede tekst zitten ook een aantal verwijzingen, maar ieder zal hier de samenhang eerder betwijfelen dan bij de eerste tekst. Hoe komt dat nu? Een vraag voor tekstwetenschappers. Zij zullen erop wijzen dat de verwijswoorden in de eerste tekst allemaal op één woord terugslaan: Catshuis. In de tweede tekst bouwt de schrijver in elke zin op een ander thema voort.

Een verder antwoord zullen ze zoeken in de functie van de zinnen ten opzichte van elkaar. In de eerste tekst valt de tweede zin met een zeker gemak te interpreteren als een verdere verklaring van wat er in de eerste zin wordt gezegd. In de tweede tekst is dit op zijn zachtst gezegd problematisch.

Hiermee is natuurlijk niet alles over samenhang gezegd. Een tekst kan volkomen onsamenhangend klinken, maar in een bepaalde situatie toch als samenhangend worden ervaren en geïnterpreteerd. Renkema noemt zelf het voorbeeld:

Vestdijk heeft meer dan veertig romans geschreven. Je mag bij me komen dineren.

Deze tekst wordt pas samenhangend voor ons als we weten dat het aantal romans van Vestdijk onderwerp was van een weddenschap met als inzet een diner. Ook de voorkennis van de luisteraar of lezer kan bepalend zijn voor de mate van samenhang in de tekst.

Wat is stijl?

Een ander verschijnsel in teksten dat voor de taalgebruiker vanzelfsprekend, maar voor de tekstwetenschapper uiterst gecompliceerd is, vormt de stijl waarin een tekst geformuleerd wordt of is. Intuïtief karakteriseren taalgebruikers de taal in teksten als behorend tot een bepaalde stijl, bijvoorbeeld ambtelijke stijl, wetenschappelijke stijl, telegramstijl, welzijnswerkersstijl, formele of informele stijl, enz.

Sommige taalkundigen hebben geprobeerd de verschillende stijlen in termen van taalkenmerken te beschrijven (bijvoorbeeld de lijdende vorm als kenmerk van wetenschappelijke stijl). Maar het blijft een probleem om zo tot een beschrijving te komen die de verschillende stijlen eenduidig van elkaar onderscheidt, zonder ook andere, de zogenoemde extra-linguïstische, kenmerken van de situatie waarin de tekst moet functioneren te beschrijven, bijvoorbeeld het feit dat de tekst in een wetenschappelijk tijdschrift verschijnt. Renkema geeft van al die pogingen een goed overzicht in een van de naar mijn smaak meest geslaagde hoofdstukken van het boek.

Interdisciplinair karakter

Met de problemen van samenhang en stijl hebben vooral taalkundigen zich beziggehouden. Maar zij hebben niet het alleenrecht. Ook binnen de filosofie, de psychologie en de sociologie zijn er richtingen waarin men zich intensief met teksten bezighoudt. Renkema verdeelt zijn handboek dan ook in drie grote afdelingen: ten eerste de taalfilosofische basis, dan de tekstanalyse, die vooral taalwetenschappelijk is georiënteerd, en ten slotte een deel over de sociaal-psychologische benadering.

Taalfilosofen zijn in deze context vooral geïnteresseerd in taalgebruik als vorm van handelen. Welke handelingen kun je met taaluitingen of teksten verrichten? Daarnaast zijn filosofen ook geïnteresseerd in de grondregels die aan elke vorm van taalgebruik ten grondslag liggen. Dergelijke regels zijn: vermijd dubbelzinnigheid; geef de informatie die nodig is, en niet meer dan die informatie alleen; wees relevant. En juist op deze punten lijkt de tweede Catshuistekst weer aardig te kort te schieten.

[p. 157]

Taalkundigen houden zich onder meer bezig met tekststructuren. Hoe is een preek opgebouwd, of hoe zit die voorlichtingsfolder in elkaar? Ook zijn er andere soorten structuur in teksten te vinden: argumentatiestructuren of verhaalstructuren.

Dan is er ook nog de inbreng vanuit de sociologie en de psychologie. Vanuit de sociologie is er vooral belangstelling voor de mondelinge interactie in de conversatie-analyse. En hier moet het helemaal duidelijk worden dat het woord tekst in de tekstwetenschap niet alleen op geschreven maar ook op gesproken teksten en dus ook op dialogen slaat. In de conversatie-analyse is men vooral benieuwd naar de kennis waarover gesprekspartners beschikken voor het organiseren en interpreteren van interactieprocessen: hoe geven twee gesprekspartners aan elkaar te kennen dat de ander aan de beurt is, hoe wisselen ze van onderwerp, hoe geven ze aan elkaar te kennen dat ze een gesprek willen beëindigen? enz.

Een ander belangrijk probleem is de invloed van bepaalde instituties op de vormgeving van teksten. Met instituties worden dan bijvoorbeeld recht en rechtspraak, geneeskunde, onderwijs, handel of bedrijf bedoeld. In hoeverre is de organisatie van deze instituties van invloed op de vormgeving van de communicatie? Wat zijn bijvoorbeeld de verschillen tussen de communicatie in de rechtszaal met die elders? In hoeverre wijkt de interactie in de klas af van die van andere vormen van communicatie?

Dan is er de bijdrage vanuit de psychologie. Hier krijgt vooral de wijze waarop mensen teksten interpreteren, waarop ze tot het begrip van teksten komen, de aandacht. Hoe activeren ze hun voorkennis bij het begrijpen van teksten? Hoe halen lezers informatie uit teksten?

Voor leken en studenten

Het boek is bedoeld als handboek voor de student in de taalwetenschap of met tekstwetenschap als bijvak; vandaar dat er nogal wat studieaanwijzingen en opgaven in het boek zijn opgenomen.

Verdient het boek of de tekstwetenschap zelf een breder publiek? Als het bredere publiek een oplossing zoekt voor bepaalde communicatieproblemen, bijvoorbeeld het schrijven van een brief of het voeren van een therapiegesprek of het verhoren van een verdachte, dan acht de auteur de tekstwetenschap nog te weinig ontwikkeld. De theorievorming is nog te rudimentair. Voor het ogenblik zijn de aspiraties dan ook nog meer gericht op theorievorming over de bovengenoemde vragen dan op de toepassing en de oplossing van praktische communicatieproblemen. Met het oog op het onderzoek is het boek een stimulerend werk. Het wemelt van suggesties voor verder onderzoek, waar studenten hun hart aan kunnen ophalen en hun hersens op kunnen pijnigen.

Voor de leek kan het boek echter frustrerend zijn. Ondanks het vele werk dat er in de tekstwetenschap verricht is en wordt, is het nog niet zo duidelijk wat men in allerlei praktische situaties van taalgebruik met de huidige resultaten van de tekstwetenschap kan beginnen. Maar als die leek hart heeft voor het onderwerp en er benieuwd naar is hoe een wetenschap op zoiets alledaags als teksten vat probeert te krijgen, dan biedt het boek een prachtig overzicht aan benaderingen en gezichtspunten.

Natuurlijk kent het boek zijn beperkingen, maar die gelden meer voor de vakman dan voor de leek; dus is het wat overbodig om ze hier te noemen. Bovendien haalt de auteur in zijn epiloog de recensent de wind uit de zeilen, door er zelf tekst en uitleg over te geven.

Tekst en Uitleg, een inleiding in de tekstwetenschap, Dordrecht, Foris Publications, 1987, 333 blzn., f 49,50.