Onze Taal. Jaargang 56

Over stoffen stofjassen en nylonnen nylons
M.D. de Jong - boekhandelaar, Braamfontein Zuid-Afrika

Een niet-Nederlandse vriend van me begrijpt niet waarom plastieken/plastiek (naast plastic) beker wèl mag, maar nylonnen kous niet. Hij heeft geleerd dat ‘attributief (= direct vóór het zelfstandig naamwoord) geplaatste’ stofaanduidende bijvoeglijke naamwoorden doorgaans de uitgang -en hebben: vanaf de houten broek sprak de blikken dominee met zilveren stem enkele fluwelen woordjes; en soms een -s: karnemelkse pap etend droeg hij een duffelse mantel over zijn lakens pak.

Om het antwoord te vinden hebben wij ons drie vragen gesteld: 1. Waar komt die -en vandaan? 2. Hoe actief is die in het hedendaags Nederlands?

3. Welke uitzonderingen bevestigen zijn regel?

Wat het nièt is

1. Heel vroeger had een predikatieve (= als naamwoordelijk deel van het gezegde gebruikte) stofnaam vaak ook zo'n achtervoegsel: ghene stave is goudelijn. Die -en is dus een verzwakking van elien, waarin de ie de tweeklank ij geworden is, en later enen/ene/en werd: hultien/houtijn/houten en paarslien/parslijn/porselein(en). Uit deze twee voorbeelden blijkt dat er twee vormen zijn: een oorspronkelijke (houten; gouden) en een afgeleide (porseleinen/hermelijnen).

De laatste vorm is vermoedelijk de talrijkste en zeker de interessantste. Hij geeft aan dat er in het Nederlands een bijna onverwoestbaar regelmechanisme bestaat, dat het, wat de ANS noemt: ‘gemaakt van, naar de materie bestaande uit’ tot zo'n uitgang dwingt. Daarover straks onder punt 2 meer.

Intussen is het belangrijk te weten wat die -en nièt is. Hoewel dat ‘gemaakt van’ de indruk wekt dat er iets voltooids aan de hand is, is het niet de

[p. 151]

vervoegings-en van bijvoorbeeld dronken en vastberaden. Ook is het niet de datief-uitgang zoals in met voorbedachten rade. En wat men vroeger wel dacht: dat het een stofgenitief zou zijn zoals in het Latijn en de Romaanse talen (poculum auri; goblet d'or; tazza d'oro) - dat is het ook niet.

2. Hoe welig deze -en ‘zich genereert’ blijkt uit verschillende voorbeelden. Het eerste is dat -en zowel in letterlijk als figuurlijk taalgebruik voorkomt, doorgaans zonder verschil in vorm. (De enige uitzondering die ik kon vinden, is suikeren woordjes/suikerhart.) Weliswaar is er soms een stilistisch verschil tussen attributief en predikatief (papieren hoedje/predikatief = dat hoedje is van papier), hoewel meestal niet: stalen zenuwen/een man van staal.

Het tweede is, dat -en vooral actief is in het taalgebruik van woordkunstenaars en kinderen. Dit weerspreekt mijns inziens de opvatting van de ANS, dat de plastieken beker alleen in de spreektaal voorkomt - hij staat namelijk in de zeer geschréven taal van Biich en Reve. In bewust, spontaan en artistiek Nederlands heb ik zonder lang zoeken de volgende voorbeelden kunnen vinden: ‘Is het een lakken pijn of een kortharen pomp waarmee hij zo eenzaam leeft?’ (Lucebert); melken licht (Boutens); modderen man (Van de Woestijne); schemeren licht (Leopold); op weerlichten doortocht (Marsman); goud-lichten glans (Van Deyssel); en een vlezen hart (de bijbelvertalers).

Ontaarde uitgang

Hoe poëtische vrijheid zich in taalgebondenheid uit, bewijst de regel van Harmsen van Beek: ‘Een koets, bekleed met kanarie en parkieten veertjes.’ Of die moeilijke van Claus: ‘Kanonnen, fosforen rotsen, kalken stoppelrapen omsluiten mijn woning...’

waarvan ik niet zeker weet of dat ‘kanonnen’ wel zelfstandig is.

Hoe poëtisch kinderen kunnen zijn, zien we in de zilveren vloot in een lied waarboven De Zilvervloot gedrukt staat. En wat dacht u van dat zondagschoolvers waarvan de gedrukte woorden ‘lichte wolkenwagen’ doorgaans gezóngen worden als ‘in een luchten, wolken wagen’?

Zoals u ziet, wordt er vaak in het dolle en tot het foute toe ge-end. Zo hoor je naar analogie van aarden pot wel eens aardewerken pot en zelfs keramieken vaas zeggen. In het Fries, waarin zelfs molken brij, gersen dak en jaegeren ûnderbroek mogen, heeft die -en het kennelijk nòg drukker. En dat in tegenstelling tot andere bekende talen, zoals het Engels (wooden shoe/wood panel; golden means/gold watch), het Duits (Holzschuhe; goldener Mittelweg/Golduhr) en het Afrikaans (houtdeur; goue oorlosie), waarin hij slechts in enkele archaïsche vormen voorkomt. Hoe sterk de psychologie van deze uitgang is, blijkt uit de woorden die ‘van huis uit’ al een -en hebben: linnen en kamgaren, bijvoorbeeld. Ik heb de indruk dat de binnenste en van meet af gesyncopeerd - of zoals de oude grammatici zeiden uitgeknodst - is geweest, zodat linnenen* gewoon linnen bleef. Met andere woorden: je denkt hem wel maar zegt hem niet. Daarom schrijft niemand linnen band ooit aaneen.

Uitzonderingen

3. Ook deze regel wordt door uitzonderingen bevestigd. We moeten echter wel onderscheid maken tussen echte en schijnbare uitzonderingen.

Schijnbaar zijn die woorden die op stofnamen lijken, maar eigenlijk voorwerps- of soortnamen zijn: diamanthandel, goudmerk en houtmolm. Waar de grens precies ligt, weet je niet altijd: houten blok/houtblok, zilveren munt/zilvergeld, goudenregen/goudvink, molton deken/moltonnen rok, zinksulfaat/zinken pijp, olifantsharen armband/riem van olifantshuid/harige huid/(kemels)haren mantel en schildpadbril/schildpadleren koker. Ook moeilijk is jutezak, maar het leukst is de stofjas: een stofwerende jas die trouwens altijd uit stof bestaat en dus ook stoffen jas mag heten!

Echte uitzonderingen zijn de namen van ingrediënten (meel, vet, peper, cacao), van vloeistoffen (water, jenever, urine, bloed), van chemische elementen (bromium, zoutzuur, kwik, chloor) en van een paar samengestelde adjectieven die door de gebruiker als soortnaam begrepen worden: bladgoud, plaatlood en kunstkarton. De meeste van zulke woorden vragen echter wèl om een -en: kunstkartonnen, gietijzeren, mahoniehouten, kunstzijden en witmarmeren.

Woorden als strohoed (stromand en strobed, naast strooien benen), koperplaat, zilversnoer, wolbekleding en kantmuts worden door velen niet meer voor onnederlands aangezien. Het is maar wat je bedoelt: stof of soort, zoals in de zin ‘Nee, ik bedoel niet een vilthoed, maar een strohoed.’ En dat is niet iets van vandaag. Zo schreef Hildebrand ergens al hout geweer, en kon ik in vroegere geschriften tin servies en ijzer veste vinden. Het weglaten van de n is (en niet alleen in de spreektaal) soms algemeen: gouwe tientje, gulde gelegenheid en tinne soldaatje.

En dan natuurlijk waarom het mijn vriend en mij ging: de nieuwe en ‘onnederlandse’ stofnamen. Soms laten die zich en-nen: emaillen, latexen, corduroyen, celluloiden en piepschuimen, hoewel niet spontaan. Met andere lukt het niet: mica, aluminium, en papier-maché. En dan de vele twijfelgevallen: bakelieten, plexiglazen, cellofanen en zelfs polyesteren klinken niet gek, maar drakacellen, styroporen en polyamiden wel. En te gek is natuurlijk die nylonnen nylon die ons aan het denken zette.