Onze Taal. Jaargang 56

Kijk haar!
Ina Schermer - vakgroep taalkunde, Instituut voor Neerlandistiek, Amsterdam

De lezers van Onze Taal die op de televisie het vrouwenprogramma Kijk haar! wel eens hebben gezien, is het mogelijk opgevallen dat de woordcombinatie van die naam nogal opmerkelijk is. Dat blijkt onmiddellijk als we deze imperatief vergelijken met imperatieven als Kies haar of Volg haar. Naast die aansporingen staan zinnen als Ik kies haar, Wij volgen haar, maar naast Kijk haar komt niet voor: Ik kijk haar of Wij kijken haar. Daar komt nog bij dat we ook kunnen zeggen Kijk haar lachen, maar niet Ik kijk haar lachen.

Kijken en zien

Wel zijn mogelijk Ik zie haar en Ik zie haar lachen. De imperatieven Zie haar en Zie haar lachen komen ook wel voor, maar die klinken wat ouderwets, net als Zie eens of er al gedekt is en Moeder gaat zien waar de kinderen blijven. We geven hier de voorkeur aan kijken, en dat is begrijpelijk, want in al deze gevallen gaat het om een bewust handelen, en dat is kijken meer dan zien. Als ons gezichtsvermogen in orde is (en we niet slapen of bewusteloos zijn) nemen we visueel indrukken waar: we zien, of we dat nu willen of niet. Kijken echter kunnen we naar believen doen of laten. Overal waar we een doelbewust handelen willen noemen, blijken we kijken te verkiezen boven zien, maar daarbij blijven de gebruiksmogelijkheden van zien gehandhaafd, zodat Kijk haar wordt gezegd, waar we eigenlijk Kijk naar haar zouden verwachten.

Zo'n ‘taakverdeling’ als tussen kijken en zien heeft zich bij de andere waarnemingswerkwoorden niet voorgedaan: proeven, ruiken en voelen kunnen zowel bewust uit te voeren handelingen noemen (Proef jij die soep eens, Ruik eens of die vis wel vers is, Moet je die spierballen voelen!) als nietdoelgerichte waarnemingen (Ik proef dat de vis vers is, Ik rook hoe fris het parfum geurde, We voelen de bijtende kou). Voor bewust uitgevoerd proeven, ruiken en voelen hebben wij geen speciale werkwoorden.

Luisteren en horen

Bij horen ligt dat enigszins anders. Enerzijds klinken zinnen als Hoor eens of ze al uitgepraat zijn, Moeder gaat horen wie er aan de deur is even ouderwets als de vergelijkbare zinnen met zien. We verkiezen daar luisteren, dat net als kijken een doelbewust handelen noemt. Anderzijds zijn imperatieven als Hoor hoe de wind door de takken raast even gewoon als Luister hoe de wind door de takken raast. Bovendien kunnen we hoor in Hoor haar lachen beslist niet vervangen door luister, en het radioprogramma dat correspondeerde met het televisieprogramma Kijk haar! heette dan ook niet Luister haar! maar Hoor haar!

In sommige gevallen verhouden horen en luisteren zich dus net zo tot elkaar als zien en kijken, maar in andere gevallen niet. Tot die laatste gevallen behoort ook een constructie die ontstaan is uit de imperatief, en waar Kijk zij lachen (met zij i.p.v. haar) een voorbeeld van is. Er zijn maar drie werkwoorden die zo gebruikt kunnen worden: kijken, laten en... horen! Niet luisteren: Luister zij lachen is net zo min mogelijk als Luister haar lachen.

Asymmetrie

Zou er een verklaring te vinden zijn voor deze asymmetrie van kijken en luisteren, zodat begrijpelijk wordt waarom zien zich verdergaand heeft laten ‘verdringen’ door kijken dan horen door luisteren? Aan de betekenis van de werkwoorden lijkt het niet te liggen: kijken en luisteren noemen een zelfde type bewust uit te voeren handelingen, zien en horen beide waarnemingen waar geen bewust handelen aan te pas hoeft te komen. Ook de syntactische mogelijkheden van kijken en luisteren zijn (net als die van zien en horen) in hoge mate hetzelfde: beide werkwoorden kunnen bijvoorbeeld gecombineerd worden met een voorzetselgroep die met naar begint, of met ernaar gevolgd door een afhankelijke zin, en bij beide werkwoorden is dit ernaar dan weglaatbaar: Ik keek/luisterde (ernaar) hoe de wind door de takken raasde. Er is maar één opvallend verschil tussen kijken en luisteren: het aantal lettergrepen!

Krachtig dus kort

Luisteren heeft niet alleen een lettergreep meer dan kijken en horen, het heeft ook meer lettergrepen dan alle andere (hulp)werkwoorden die gecombineerd kunnen worden met een infinitief zonder te (en al dan niet een object). Behalve kijken en horen zijn dat: laten, zien, voelen, (eventueel ruiken), zullen, willen, moeten, mogen, kunnen, gaan, komen, leren, helpen, doen, blijven, vinden, weten, krijgen, hebben en zijn. De imperatiefvorm van deze werkwoorden heeft dus één lettergreep, tegen die van luisteren twee. Dit zou erop kunnen wijzen dat luister, dat als losse imperatief natuurlijk gewoon voorkomt, samen met een infinitief te lang bevonden wordt, en dat dat het opdringen van Luister haar lachen in plaats van Hoor haar lachen tegengehouden heeft, en in samenhang daarmee ook dat van Luister haar in plaats van Hoor haar. Dat Kijk haar (lachen) daarentegen wèl heeft kunnen doorzetten, zou dan niet alleen te maken hebben met de geschikte betekenis van kijken, maar ook met het aantal lettergrepen. Kennelijk is de taalgebruiker hier geporteerd voor een ‘krachtig, dus kort’.