Onze Taal. Jaargang 56

[p. 138]

Wie a zegt...
W. Sterenborg

In het februari/maartnummer, op blz. 29, verdenkt de heer Van Dijk onze spellingregelaars van inconsequentie, onder de titel A(g)gressie, voor logofielen een woord om van te watertanden, net zo iets als een misdruk voor een filatelist. Kennis van vreemde talen mag dan een geschikt hulpmiddel zijn bij het spellen van leenwoorden, probaat is ze niet altijd. Aan geleende voorwerpen mankeert wel eens iets; lenen we woorden, dan kunnen die ook verminkt zijn. Een mooi voorbeeld hiervan is ons uitgeleende bolwerk, dat als boulevard terugkwam.

Ons agressie hebben we aan het Frans ontleend (agression); dat had het in 1468 overgenomen uit het ‘bas latin’ (middeleeuws, niet zuiver gesproken Latijn), waar het slechts één g meer had: agressio. Nu was die verminking niet per se nodig vóór de overname: het Spaans schrijft immers agresión, dat het in 1770 maakte van het Latijnse aggressio; uit dezelfde bron hield het Russisch agressija over. De enkele g treffen we verder aan in bijvoorbeeld het Hongaars, het Papiamentoe en het Esperanto.

Hiertegenover staan Engels en Zweeds, die beide aggression schrijven, overgenomen uit... het Frans (agression). Dat het Italiaans aggressione gebruikt - zo dicht bij de bron - behoeft niet te verbazen.

Vermeldenswaard is dat Niermeyers internationale lexicon van het Middellatijn de vormen aggressor en aggressus met dubbele g bevat; het kerklatijn daarentegen hanteert in de Vulgaat de oorspronkelijke d, blijkens de werkwoordsvorm adgrediar in II Kon. 18:14, terwijl van de Romein Cicero de vorm adgressio bekend is.

Deze diversiteit overziende kunnen we de Spellingcommissie van destijds ermee complimenteren dat zij in principe niet heeft ingegrepen in zulke gegroeide situaties.

Toevoeging en aanpassing

Terugblikkend kunnen we het wel betreuren dat degene die agressie in het Nederlands introduceerde, niet meteen corrigerend opgetreden is door de Latijnse schrijfwijze te gebruiken. Dat is bijvoorbeeld bij aggregaat wel gebeurd, al hadden de Fransen ook dat al eeuwenlang beschikbaar met enkele g. Dat de Fransen in een leenwoord ook wel eens een letter toevoegden, blijkt uit affaler, dat ze in 1610 van ons afhalen maakten.

Zoals de heer Van Dijk al opmerkte, blijft het voorvoegsel ad- intact (additie, advies, advertentie, advocaat, adhesie, adstructie, enz.) òf past het zich aan aan de onmiddellijk volgende medeklinker (acclamatie, affront, agglutinatie, akkoord, alliage, ammunitie, annonceren, applaus, arriveren, assimilatie, attenderen, enz.).

Dit ‘aanpassingsproces’ ging soms zover dat de d samensmolt, zoals in agressie. Van Dijks vermoeden dat dit woord een unicum zou zijn, is onjuist; hetzelfde overkwam immers de d in bijvoorbeeld: abonneren, adres, alinea, amortisatie, apart, aperceptie, ascensie, aspirant, aval en avontuur.

In een tijd waarin de a in open eerste lettergreep (tabak, banaan, nationaal e.d.) steeds minder als de klinker van ‘kaas’ en meer als die van ‘kas’ gaat luiden, dienen we voorzichtig te zijn bij de beoordeling van dergelijke leenwoorden. Het begin van een woord als amanuensis is nagenoeg eensluidend met dat van ammunitie; in het eerste woord heeft echter nooit een d gestaan. Zo hebben we meer woorden die de indruk wekken hun d te hebben aangepast, hoewel ze er nooit een gehad hebben: annalen, ammoniak, alloniem, akkad, agger, assatie, attila.

Het verdwijnen van de slotmedeklinker van een voorvoegsel is trouwens niet zo'n zeldzaam verschijnsel. In enkele woorden met trans- ontbreekt ook de s daarvan: transpireren, transcriptie, transept, transcedent. In comité missen we de m, die zich gehandhaaft heeft in gecommitteerde.

Andere a's als voorvoegsel

Anders dan ad- gedraagt zich het voorvoegsel ab-: abbreviatie, abdicatie, abituriënt, abnormaal, abortus, absurd. De enige afwijking is het optreden van een verbindings-s: abs-, zoals in abstraheren, abstinentie. Deze -s- is uitgevallen in ons woord abces.

Naargelang de erop volgende klank gebruikt het Latijn ook a- in dezelfde functie als ab-. Het door Van Dijk geleverde bewijs amoveren zegt niets, omdat wij het intact uit het Latijn hebben overgenomen, waarin het evenmin een b heeft gekend. Van Dijks conclusie dat een aan het Latijn ontleend woord dat begint met a- zonder d of geassimileerde medeklinker, moet worden opgevat als ab..., en zeker nooit als ad..., is dus ten onrechte getrokken.

Wie a zegt, kan overigens een heel andere a op het oog hebben: we gebruiken namelijk nogal wat uit het Grieks afkomstige woorden met een voorgevoegde a die het grondwoord ontkennend maakt, bijvoorbeeld atheïst (iemand die God loochent), atoom (ondeelbaar (!) element), anoniem (naamloos), amnestie (vergeten van bedreven kwaad). Volgt er op zo'n a een klinker, dan voegden de Grieken een n in: analfabeet, anesthesie, anekdote, anomalie.

In dit verband mag een groep Franse ontleningen met een oorspronkelijk losstaande à niet onvermeld blijven: alarm, adieu, afijn, apart, apropos e.d. Toch blijven er nog veel met a beginnende leenwoorden over die buiten de genoemde categorieën vallen, zoals: abrikoos, aceton, acuut, acoliet, amicaal, agave, album, akefietje, aquarium, asperge (dat in het Grieks nog geen a had), aster, astrant, alpaca, algebra, enz. Deze restgroep herbergt een aantal met het Arabische lidwoord al beginnende woorden.