Onze Taal. Jaargang 56

[p. 132]

[Reacties]

Zelfdoding (1)
Drs. F.J.H. Smulders - klinisch psycholoog en psychotherapeut, RIAGG Maastricht

Paardekooper maakt op blz. 93 van nummer 7/8 enkele behartigenswaardige opmerkingen over modieus woordgebruik, en doet dit met betrekking tot het woord zelfdoding. Hij noemt het een ‘typische lekenredenering’ om vanwege de ‘hardheid’ van het woord zelfmoord dit te vervangen door zelfdoding.

Voor zover hij hier van leken spreekt, bedoelt hij, zoals uit zijn slotzin blijkt, niet-taalkundigen. Hij ziet daarbij over het hoofd dat er ook andere deskundigen zijn die taal tot hun specialiteit rekenen. Mijn specialiteit beoefent het functionele taalgebruik, waarbij het gaat om taal als omgangsvorm, met inbegrip van wat mensen daardoor met elkaar doen, resp. elkaar aandoen. En dan ziet alles er opeens heel anders uit.

Paardekooper zegt: ‘een boterham is geen ham en een spreekuur is niet per se een uur, zoals een postbus geen bus is’. Het aantal voorbeelden is uiteraard onbeperkt: een walrus is geen rus en komt nooit aan wal, een luipaard is geen paard en ook niet altijd lui. Taalkundig levert dit geen enkele reden op om die woorden af te schaffen en te vervangen door andere.

Een brillejood is niet noodzakelijk van joodsen bloede en een dronken Maleier is niet noodzakelijk van Maleise herkomst. Desniettemin wil ik u ten sterkste afraden uw opticien een brillejood, of een dronkaard een Maleier te noemen, ofschoon - en hier stem ik in met Paardekooper - daartegen taalkundig even weinig bezwaar aan te voeren is als tegen de term kachelpijp als men een hoge hoed bedoelt. Ik laat de argumentatie gaarne over aan een iegelijks gevoel voor menselijke verhoudingen.

Welnu: de volstrekt niet taalkundig verantwoorde en desniettemin volstrekt geldige reden waarom wij suïcide zelfdoding noemen, zal nu wel duidelijk zijn. Voldoende zij nog op te merken dat een zelfde reden ertoe geleid heeft dat we mensen die in geestelijke nood verkeren niet halfgaren of mafketels noemen, en de klinieken waar zij in sommige gevallen tijdelijk verblijven niet met gekkenhuizen aanduiden.

Taal is niet het uitsluitende rechtsgebied van de taalkundige. Taal is ook het territorium van hen die taal als instrument gebruiken ten behoeve van medemensen in nood, en zij hebben recht van spreken. De taal is niet gediend met stalblinde arrogantie die beoefenaren van andere disciplines wil voorschrijven wat ze moeten of mogen zeggen.

Zelfdoding (2)
Teunis Bunt - Herveld

In het juli/augustusnummer van Onze Taal pleitte de heer Paardekooper op blz. 93 voor het gebruik van de term zelfmoord in plaats van zelfdoding. Zelfmoord hoefde geen moord te zijn, beweerde hij.

Ik kies ook voor zelfmoord, maar juist omdat zelfmoord volgens mij wel een moord is. Zelfmoord is een moord op zichzelf, zoals zelfstrijd strijd met zichzelf is, of zelfspot spot met zichzelf, of zelfbeklag het beklagen van zichzelf. In zijn zelfmoordboek De laatste deur schrijft Jeroen Brouwers (blz. 193): ‘Wie iemand met voorbedachten rade om het leven brengt, begaat een moord, en niet een “doding”; wie zichzelf met voorbedachten rade om het leven brengt, begaat een moord op zichzelf: een zelfmoord. Bij moord en zelfmoord gáát het om de voorbedachtheid, zonder welke een moord niet een moord, en een zelfmoord niet een zelfmoord is.’

Deze redenering lijkt me correct.

Streepjesziekte
P. Bierman - reclame-advies-kring STIP, Wageningen

Schrijvenden zijn grofweg te verdelen in twee categorieën: de fundamentalisten, die zich principieel strikt aan de regels houden (zó-hoort-t-en-ánders-is-fout!), en anderen, die van die regels durven afwijken als ze menen dat de leesdrempel erdoor verlaagd wordt.

In tegenstelling tot de heer C.J.M. van der Weijden, die op blz. 93 van nummer 7/8 de, wat hij noemt, ‘besmettelijke streepjesziekte’ hekelt, ben ik voorstander van een ruime, zo niet kwistige toepassing van het koppelstreepje. Niet in zo overdreven mate als bij het TV-journaal voor doven en slechthorenden, maar wel soepeler dan volgens de officiële regels. Ik pleeg dit dan ook warm aan te bevelen bij tipgevingen aan mensen die voor hun vereniging wat aan publiciteit doen: liever een streepje te veel dan te weinig.

Ik doe dat in consideratie met de velen die niet zo leesvaardig zijn als u en ik en die dientengevolge behept zijn met een kleinere oogsprong dan u en ik. Het is namelijk een jammerlijke misvatting te menen dat in Nederland iedereen (goed) kan lezen.

De heer Van der Weijden stelt: ‘Het koppelteken mag in samenstellingen alleen gebruikt worden als door het aaneenschrijven (zonder koppelteken of trema) de samenstelling moeilijk leesbaar wordt.’

Daar is officieel geen woord verkeerd aan, maar ik heb er wel een tweetal bedenkingen bij. Ten eerste zijn voor mij drie punten medebepalend:

1) de lengte van het woord, bijv. leesdrempelviewdatabestanden, regelgeving, oogsprong

2) komt het veel voor, bijv. hulpmiddel, of weinig, bijv. dekkingspercentages

3) kan de eerste blik verkeerde informatie geven, bijv. alleslijm, reproman, politiekazerne, groepsekskursie.

Ten tweede: ‘Het koppelteken mag gebruikt worden...’ ‘Mag?’ Mag van wie? Wij ‘mogen’ in Nederland zó schrijven als wij wensen; weinig schrijvenden beseffen dat. Bij mij gaan ‘duidelijkheid’ en een lage leesdrempel (= vlotte leesbaarheid) bóven ‘hoe-tvolgens- de-regels-precies-hóórt’. ‘Correct’ is lang niet altijd synoniem met ‘vlot leesbaar’ en ‘duidelijk’. Ik besmet ijverig velen met de ‘streepjesziekte’; voor mij dus wel hulpmiddel, regelgeving, oogsprong, maar daarnaast leesdrempel-viewdata-bestanden, dekkingspercentages, alles-lijm (geen slijm), repro-man (geen roman), politiekazerne (geen politiek), groepsekskursie (geen seks), alsook remingreep, pijp-etuitje en uiteraard bommelding...

[p. 133]

Opnieuw juridische puzzel
Drs. Maarten van Rooij - Den Bosch

Op blz. 72 van het juni-nummer gaf ik de volgende juridische puzzel ter ontcijfering aan de lezers:

‘Ingesloten gaat nog een exemplaar van de memorie van grieven, die “voorafgaat” aan de u reeds ter hand gestelde van de tegenpartij afkomstig (zogeheten) memorie van antwoord, met inachtneming van welke bij de stukken dan dezerzijds dus de, vrijdag jl. hier ten kantore besproken, nadere mededelingen, in de vorm van produkties, door mij bij zogeheten akte te overleggen, te doen zijn.’

Als reactie ontving ik negentien inzendingen van lezers die allen een oprechte betrokkenheid toonden, de een emotioneler dan de ander. Zoals te verwachten was, waren het vooral juristen, of personen die met de juridische wereld bekend zijn, die reageerden.

Meermalen werd opgemerkt dat het citaat gedicteerd was, in snel tempo, waardoor een spelfout ontstond: bij de moet volgens B. Plomp en R. Kuitert beide zijn. Laatstgenoemde denkt dat ‘een niet al te intelligente stenotypiste’ de volzin heeft opgenomen. De heer R. Broere schetst de situatie waarin zich een en ander afspeelt vol humor: ‘Dat briefje van die advocaat? Ik kan u precies vertellen hoe dat gegaan is! Die jongen moest nog even naar de griffie en - o ja, dat dossiertje voor Van Rooy, dat moet vandaag ook nog weg. “Juffrouw”, (dat is dan een uitzendkracht) “kunt u nog even komen opnemen?” Nou die griet snapt er natuurlijk helemáál niets van. En die advocaat is intussen al lang de deur uit.’

Nagenoeg alle inzenders zijn verbolgen over de kwaliteit van de volzin. Kwalificaties als ‘voor een buitenstaander niet te begrijpen’, ‘wanstaltige en onbegrijpelijke tekst’, werden met volle overgave toegekend. Mr. S. Postema schreef: ‘De door u geciteerde tekst deed mij duizelen, doet mij duizelen en laat mij duizelend achter.’ Al met al hebben alle inzenders de strekking van de boodschap duidelijk weergegeven. De een deed er echter aanmerkelijk langer over dan de ander; tijden van 20 tot 45 minuten werden gemeld.

De boekebon komt Juliana Douwes uit Doetinchem toe. Zij zag de juridische puzzel als een ‘revalidatiemiddel’ na maanden hospitaal. Haar uitleg is duidelijk. Die van J.M. Stevens is excellent. Maar hij doet, zoals hij sportief bericht, buiten mededinging mee, omdat hij jurist is. Dat leek mij een goed criterium. Per slot van rekening zijn juristen (enigszins) bekend met de taal uit de puzzel. Voor hen is het eenvoudiger een sluitende interpretatie te geven.

De duidelijkste ‘vertaling’ kwam van de heer S. Postema, jurist te Utrecht. Zijn interpretatie luidt:

‘Geachte heer,

Ik sluit alsnog een exemplaar in van de memorie van grieven. Deze gaat vooraf aan de memorie van antwoord (van de tegenpartij), die u reeds gegeven is. Ik zal bij akte de nadere mededelingen, die vrijdag jl. hier op kantoor besproken zijn, als produkties overleggen. Deze nadere mededelingen behoren tot onze (proces)stukken?’ Ik schenk mevrouw Douwes de boekebon, in de hoop dat deze kleine attentie als dienstbaar revalidatiemiddel zal functioneren.

Afsluitend wil ik iedereen van harte en welgemeend bedanken voor de reacties, die het niveau van Onze Taal waardig zijn.

Temmes
J. Granaada - chirurg, Hoogeveen

Het lijkt me niet waarschijnlijk dat het woord temmes, dat de nieuwsgierigheid van de heer Voortman heeft gewekt (zie blz. 97 van nr. 7/8), beperkt zou zijn tot de Dordtse of Haagse regio. Oudere Amsterdammers zullen het woord ongetwijfeld gekend hebben, gezien het relatief grote aantal joodse inwoners van onze hoofdstad van voor de Duitse bezetting. Een blik in het boekje van H. Beem, Resten van een taal, woordenboekje van het Nederlands Jiddisch, leert ons dat temmesch dwaas, gek betekent (nhd. dämisch, dämlich). Het is een synoniem van mesjokke, eveneens een jiddisch woord en een directe afstammeling van het Hebreeuws mesjoegāh (= dwaas, krankzinnig).

Voor ‘afval, uitschot’ kent het Nederlands Jiddisch een woord dat wel een beetje op temmes lijkt, te weten tennef of tinnef (zie Van Dale), afkomstig van het Hebreeuws tinnoef (= vuil, drek).

Hopelijk zal het woord temmes, en dan dank zij Van Kooten en De Bie, een nieuw leven beschoren zijn.

Om-kommer op de korrel
Pieter Nieuwint - Faculteit der Letteren, KUB Tilburg

In ‘Om-kommer’ (blz. 96 van Onze Taal nummer 7/8) schrijft professor Paardekooper over de weglaatbaarheid van om in bepaalde constructies. Waar het mij voornamelijk om gaat, is Paardekoopers bewering dat het woordje om niet als voorzetsel, doch als voegwoord beschouwd dient te worden. Ik citeer letterlijk: ‘Wie zijn schoolspraakkunst in geen twintig jaar heeft ingezien, loopt dus vrij zeker achter in zijn om-zinskennis. Tien tegen een dat ie nog denkt dat om (en die andere woorden aan het begin) voorzetsels heten. Nee, het zijn voegwoorden, en in een enkel geval is om zelfs een betrekkelijk voornaamwoord. In de volgende zinnen hebben het betrekkelijk voornaamwoord dat en om immers een gelijke functie:

- een bevel dat je niet in de wind moet slaan

- een bevel om niet in de wind te slaan.’

Paardekooper trakteert ons op een volstrekt ondeugdelijke redenering. In zijn twee voorbeeldzinnen vervullen de twee op bevel volgende stukken dezelfde functie, namelijk die van bijvoeglijke bepaling. Uit het feit dat die stukken dezelfde functie vervullen, volgt geenszins dat de losse woorden waaruit die stukken bestaan ook dezelfde functie vervullen. En dat doen ze ook niet: het is niet mogelijk om in de eerste zin dat door om te vervangen of in de tweede om door dat. Minstens zo irritant als Paardekoopers ‘bewijsvoering’ is de duidelijke suggestie dat mensen die om nog steeds als een voorzetsel wensen te beschouwen hopeloos achterlopen: het minste

[p. 134]

wat je zou verwachten is een argument waarom het beter is om een voegwoord te noemen. Zolang een fatsoenlijk argument ontbreekt, verkies ik het om om in het soort constructies waar het hier om gaat als een voorzetsel te blijven beschouwen, en wel om de eenvoudige reden (let op: argument!) dat het niet door een persoonsvorm gevolgd kan worden, iets wat bij normale voegwoorden altijd het geval is.

Eigenlijk kan overigens het plakken van etiketjes mij niet zoveel schelen. De voornaamste reden voor mijn irritatie (en dus voor deze reactie) is wat Paardekooper zegt over de oorzaak van wat hij het om-verbod noemt. Die oorzaak is volgens hem gelegen in het vertalen van het Nederlands in het Latijn; om dat vertalen te vergemakkelijken werd het Nederlands alvast door wat kunstgrepen ‘verlatijnst’, en een van die kunstgrepen bestond in het weglaten van het woordje om, dat in het Latijn immers niet weergegeven wordt. En zo werd de vertaling van bene est pro patria mori tot het is goed voor het vaderland te sterven, zonder om. Nu geloof ik van die vergemakkelijking al helemaal niets (toen ik vroeger in het Latijn vertaalde, schrapte ik niet eerst de lidwoorden uit de Nederlandse tekst), maar erger is dat Paardekooper suggereert dat in dit soort zinnen het Nederlands aanvankelijk alleen de variant met om bezat, en dat op een bepaald moment de variant zonder om door de in de Latijnse grammatica gedrenkte schoolmeesters in het leven is geroepen. In zijn conclusie herhaalt Paardekooper die suggestie nog eens, zij het in wat afgezwakte bewoordingen: ‘Vrij zeker is Latijnse invloed aansprakelijk voor het feit dat het grammaticale voegwoord om (...) soms weggelaten werd (...).’ Ik ben geen kenner van de historische grammatica van het Nederlands, maar ik durf er vrij veel om te verwedden dat beide varianten sinds onheuglijke tijden naast elkaar hebben bestaan, en dat de eerder genoemde schoolmeesters niets anders deden dan menen dat de variant zonder om vanwege zijn gelijkenis met het Latijn de voorkeur verdiende.

Tot nog toe heb ik het slechts over mijn ergernissen gehad, en niet over mijn teleurstelling. Teleurgesteld ben ik omdat Paardekooper het wel heeft over ‘een paar heel beperkte types die erg apart staan’ waarin om ook in wat hij levende taal noemt facultatief is; maar hij doet geen enkele moeite die ‘beperkte’ types te definiëren, of uit te leggen waarin ze verschillen van zinnen waarin de variant met om beter klinkt dan die zonder. Het enige wat hij doet, is een voorbeeld geven: het is hier niet (om) uit te houden. Zo geeft hij ook slechts een voorbeeld van een zin waarin om niet mogelijk is: hij verwachtte te kunnen blijven eten, maar weer wordt er geen enkele poging ondernomen uit de doeken te doen waarin die zin verschilt van die zelfde zin met vroeg in plaats van verwachtte. Ook vindt Paardekooper dat een zin als om daarop een antwoord te geven was moeilijk een rood golflijntje verdient (en dat ben ik met hem eens), maar weer is een verklarings in geen velden of wegen te bekennen. Pas als een dergelijke verklaring gegeven is, zal aan de om-kommer een einde zijn gekomen. Aan Paardekoopers ad hoc-opmerkingen en -oordelen heeft niemand iets: de taalkundige niet, maar evenmin de in taalkunde geïnteresseerde leek.

Ander alternatief voor om
W. van Veen - lerares Engels, Rotterdam

In zijn inleiding op het artikel ‘Omkommer’ op blz. 96 schrijft professor Paardekooper ‘De meeste mensen zeggen Ik heb haar afgeraden om met zo iemand in zee te gaan; maar als ze gaan schrijven, aarzelen ze. Màg deze zin met het kleine woordje om, of is het netter om om weg te laten?’

Volgens mij is er geen aanwijsbare reden voor het gebruik van om in de boven aangehaalde zin - het is een nutteloos woord zonder enige functie.

De heer Paardekooper gaat in zijn inleiding verder met ‘Daarna ga ik in op om en het eventuele alternatief, de komma.’ Hiermee gaat hij voorbij aan het andere alternatief: het gebruik van het juiste voorzetsel.

Ik ben een van de ‘om-haters’; ik heb een hekel aan het gebruik ervan waar het geen enkele functie heeft, maar vooral waar het gemakshalve wordt gebruikt in plaats van het passende voorzetsel. Hiervan geef ik enkele voorbeelden die men hoort en leest, op de televisie, in kranten, boeken en bladen, waar verantwoord taalgebruik mag worden verwacht:

- De regering heeft besloten om maatregelen te treffen...

Hier kan om worden weggelaten;... besloten tot het treffen van maatregelen... is ook juist.

- Ons doel is om de stichting aan geld te helpen.

Het woordje ‘om’ is niet alleen overbodig - het is in feite een pleonasme.

- De huisvrouw was gewend om inkopen te doen...

Beter: was eraan gewend, inkopen te doen.

- Wij hadden zin om te wandelen.

Wij hadden zin in wandelen.

- Er is gelegenheid om uit te breiden...

Er is gelegenheid voor/tot uitbreiding.

- Als inbrekers moeite hebben om binnen te komen...

Als inbrekers moeite hebben met binnenkomen.

- Dan heb je kans om een goede baan te krijgen.

Dan heb je kans op een goede baan.

- Vrijwilligers hebben genoeg geld ingezameld om het kerkdak te kunnen vernieuwen.

Hier maakt om de zin er niet beter op. Deze zin is onlogisch en verwarrend. Wie kunnen het kerkdak vernieuwen? Niet de vrijwilligers, neem ik aan. Het staat er echter wèl. ‘Vrijwilligers hebben genoeg geld ingezameld voor de vernieuwing van het kerkdak’ is duidelijk: er wordt geen misbruik gemaakt van om en men weet genoeg.

De komma is dus niet het enige ‘eventuele’ alternatief. Een juiste zinsconstructie is er óók een.

Wat ‘Charivarius en andere leken’ hebben gedaan, is heus zo simpel niet. Zij hebben taalliefhebbers aan het denken gezet. Zij gingen verder dan het stellen van de regel: ‘Als om niks betekent, moet je het weglaten; betekent het doel dan mag je dat niet doen’; zij hebben ook op ander gebied geijverd voor een doordachter taalgebruik.