Onze Taal. Jaargang 56

[p. 129]

[Nummer 10]

[p. 130]

Denken en doen nadenken
J.L. Heldring - rubriekschrijver en oud-hoofdredacteur van NRC Handelsblad

‘Hoe ziet u de relatie tussen taal, taalgebruik (in het bijzonder schrijven) en denken?’ Dat is de eerste in de reeks vragen die de redactie van Onze Taal mij voorlegde. Waarom aan mij? Omdat ik in de rubriek die ik in NRC Handelsblad schrijf, maandelijks één artikel wijd aan taalfouten die ik in de voorafgaande maand in Nederlandse kranten en tijdschriften heb aangetroffen. In dat maandelijkse taalstukje signaleer ik niet gewone taalfouten, zoals germanismen, spelfouten, geslachtsverwarringen, enz. Niet dat ik me daar niet aan erger, maar dat zijn wat ik noem leer- of weetfouten, fouten die te wijten zijn aan een gebrekkige opleiding of, domweg, een niet-weten.

Waar ik voornamelijk de aandacht voor vraag, is wat ik noem denkfouten zoals die zich in de taal openbaren: onlogische constructies, pleonasmen, contaminaties e.d. Frank Jansen spreekt in zijn artikel in Hollands Maandblad (1987-4), waarin hij mijn taalopvatting aan een taalkundige analyse onderwerpt, van discontinuïteiten en discongruenties, termen die ikzelf, geen taalkundige zijnde, niet zo gauw gebruikt zou hebben, maar die ongetwijfeld fouten die mij vooral interesseren, goed weergeven.

Geestverwanten

Aangezien ik vooral denkfouten tot het mikpunt van mijn kritiek maak, is de vraag naar mijn opvatting over de relatie tussen taal en denken begrijpelijk. Hoe denk ik daarover? Welnu, lange tijd heb ik de stelling verdedigd dat wie niet zuiver schrijft ook niet zuiver denkt. En met plezier heb ik J.C. Beijer aangehaald, die in de inleiding op zijn Handleiding tot den Nederlandschen stijl of volledige aanwijzing ter vervaardiging van schriftelijke opstellen voor Nederlanders, zoo in het algemeen als in beroepsbetrekkingen, en gegrond op de redeneerkunde (Rotterdam, 1820) schrijft: ‘Gedachten en uitdrukking oefenen eene wederkeerige werking op elkander. Wanneer wij ons kwalijk uitdrukken, wordt zulks, behalve door gebrek aan taalkennis, meestal door een gebrek in de wijze, waarop wij het onderwerp begrijpen, veroorzaakt, en verwarde, duistere en zwakke uitdrukkingen zijn niet zelden het gevolg van verwarde, duistere en zwakke denkbeelden. Wanneer wij daarentegen onze gedachten met orde en naauwkeurigheid leeren mededeelen, leeren wij tevens naauwkeurig en met orde denken. Redeneerkunde en redekunst staan derhalve in een zeer naauw verband; door de eerste leeren wij de wetten van het denken, door de laatste de wetten der taal kennen.’ Trouwens, ook bekenderen dan deze onderwijzer aan de Artillerie- en Genieschool te Delft hebben dezelfde gedachte, en op pregnantere wijze, uitgedrukt. Zo Nietzsche: ‘De stijl verbeteren betekent de gedachte verbeteren.’ Of George Orwell: ‘Het denken kan de taal bederven, maar de taal kan ook het denken bederven.’ Of Bob den Uyl: ‘Krom spreken leidt tot krom denken.’

Intussen ben ik wat minder apodictisch geworden en erken ik dat er ook intelligente, helder denkende mensen zijn die zich wollig, ja zelfs gebrekkig uitdrukken. Dat laatste betreur ik natuurlijk, omdat dat bij de lezer of luisteraar misverstanden kan wekken (dat is soms juist de bedoeling!). Maar in algemene zin ben ik nog altijd bereid de stelling te verdedigen dat juist - en daarmee bedoel ik: logisch - taalgebruik dwingt tot logisch denken. Dat geldt overigens eveneens voor juiste interpunctie - ook een stokpaardje van mij. (Zo staat de vierde komma in het bovenstaande citaat van Beijer er ten onrechte.)

Waarnemer of autoriteit?

De tweede vraag die de redactie van Onze Taal mij voorlegde, luidde: ‘Wat kunt u - in het algemeen - zeggen over de reacties op uw taalrubriek? (Vooral: wat is de kwaliteit van de argumentatie?)’ In de eerste plaats de kwantiteit. Ik geloof dat ik op deze artikelen meer reacties ontvang dan op andere afleveringen van mijn rubriek (die tweemaal per week verschijnt). Politiek, cultuur, godsdienst - zaken waarover ik in mijn rubriek ook veel schrijf - lijken de mensen (of liever: de lezers van NRC Handelsblad of, nog beter uitgedrukt, de lezers van mijn rubriek) minder op te winden dan taal. Of misschien moet ik het zo zeggen: mensen die in taal geïnteresseerd zijn, grijpen gauwer naar de pen dan mensen die in politiek, cultuur en godsdienst belangstellen (hoewel ik, bij nader inzien, voor godsdienst ook een uitzondering moet maken, en ik neem aan dat, als ik bijvoorbeeld in Trouw zou schrijven, ik op beschouwingen over dat onderwerp nòg meer reacties zou krijgen).

Nu de kwaliteit van de reacties. Over 't algemeen is die goed. Veel lezers sturen mij ook fouten waar hun oog op is gevallen, en vaak maak ik daar gebruik van. Er is evenwel een neiging mij aan te sporen ook germanismen, spelfouten, geslachtsverwarringen, ja neologismen en wollig taalgebruik te brandmerken, en zoals gezegd: daar wil ik me verre van houden, al zal ik zo nu en dan en passant voorbeelden daarvan wel signaleren. Overigens heb ik in beginsel niets tegen neologismen: ze verrijken de taal vaak.

Ook is er een neiging bij de lezers mij, omdat ik over taal schrijf, meteen als vraagbaak, ja zelfs als autoriteit te beschouwen. Welnu, ik ben geen taalkundige en pretendeer dat niet te zijn. Die lezers verwijs ik dan naar de Taaladviesdienst van Onze Taal. Als ze die raad volgen en mij van het resultaat op de hoogte houden, steek ik daar zelf ook nog wat van op.

Paniek onder leraren

Oorspronkelijk legde ik de door mij gesignaleerde fouten zonder commentaar aan de lezer voor. Ik ging ervan uit dat de lezer zelf maar zijn hersens moest pijnigen en uitvinden waar de fout lag. Een goede hersengymnastiek. Maar blijkbaar was dat, in veel gevallen, te veel gevergd, en toen ben ik ertoe overgegaan op elk signalement een kort commentaar - vaak in vragende vorm - te geven.

Ik heb me laten vertellen dat in het commentaarloze tijdperk - dat maar een paar maanden heeft geduurd - er

[p. 131]

bij sommige onderwijzers en leraren paniek heeft geheerst: blijkbaar kwamen leerlingen, meestal waarschijnlijk door hun ouders gestuurd, naar hen toe met de vraag wat er fout was aan deze of gene door mij geciteerde zin, en soms wisten die leerkrachten het antwoord niet. Ik moet zeggen dat ik dat verhaal wel leuk vond.

Taal in kranten

Ten slotte de vraag ‘Kunt u uit eigen ervaring iets zeggen over vooruitgang dan wel achteruitgang van de taalverzorging in kranten?’ Het antwoord is neen - met dien verstande dat een oudere generatie natuurlijk altijd denkt dat het taalgebruik aan het verloederen is. Maar bewijzen kan ik niets. Daarvoor zou er - zoals in bijna elke dissertatie staat - veel meer onderzoek gedaan moeten worden.

Nu wil het toeval dat in NRC Handelsblad van 20 mei jl. een artikel stond van Jan Fred van Wijnen en Sjoerd Hesselbach, respectievelijk medewerker en redacteur van die krant, dat gebaseerd is op zo'n onderzoekje. Ze hebben een willekeurig nummer van die krant (dat van 27 maart 1987) nagevlooid en bevonden dat er gemiddeld vijftien grammaticale en spelfouten op een pagina stonden. ‘Vijf jaar geleden zou dat ondenkbaar zijn geweest’, schrijven ze. Hun conclusie is dan ook dat het aantal van die fouten ‘de laatste jaren zichtbaar toegenomen’ is. Ik moet zeggen dat ik wèl onder de indruk ben van die vijftien fouten per pagina, maar niet van de conclusie, want de auteurs hebben wel de krant van 27 maart 1987 nagevlooid, maar niet - althans dat blijkt niet - nummers van vijf jaar of langer geleden. Ze maken hun stelling dus niet waar.

Dat wil niet zeggen dat ik het niet eens ben met hun algemene conclusie: ‘Als een krant behoefte heeft aan normen en als haar lezers prijs stellen op correct Nederlands, dan moet een krant de arbitrale rol op zich nemen die de taalwetenschap’ - die alleen maar wil beschrijven en niet voorschrijven - ‘en de overheid hebben verwaarloosd. Een kwaliteitskrant zou van morgen af die rol kunnen vervullen. Heeft de redactie zich eenmaal geconformeerd aan een vaste spelling en grammatica, dan kan de lezer met recht zijn vermaningen uitdelen of zijn vragen stellen.’

Eenheid naast correctheid

Ik lees in het artikel een pleidooi voor uniformiteit van grammatica en spelling binnen één krant. Daar ben ik het mee eens, want een ratjetoe op grammaticaal en spellinggebied binnen één krant druist in tegen mijn gevoel voor logica en esthetica. Daarbij kan het mij niet veel schelen welke grammaticale en spellingregels worden gevolgd, als er maar eenheid is. (Daarom begrijp ik weer niet zo goed waarom Van Wijnen en Hesselbach schrijven ‘Er bestaat een wetenschappelijk argument voor het vasthouden aan een correcte spelling: Afgezien van de vraag of er een correcte spelling bestaat, lijkt het mij eerder te gaan om een uniforme spelling.) Voor handhaving van die eenheid is inderdaad een autoriteit, zoals door Van Wijnen en Hesselbach bepleit, nodig (elke goede buitenlandse krant heeft die). Ik vind dan ook dat de hoofdredactie van NRC Handelsblad, nadat zij Van Wijnens en Hesselbachs betoog aan de lezer heeft voorgelegd, dit niet zonder antwoord had mogen laten.

Intussen hebben beide auteurs het niet gehad over denkfouten, waar ik me vooral mee bezighoud. Spelfouten zijn doorgaans geen denkfouten, en een grammaticaal juiste tekst kan een denkfout bevatten. Maar ik neem aan dat ze willen dat die autoriteit zich ook met dat soort fouten zal bemoeien. Per slot van rekening is een krant een intellectueel produkt, een produkt dus van nadenken, een produkt ook dat, als het goed is, prikkelt tot nadenken; en, zoals de Belgische historicus Henri Pirenne eens heeft geschreven ‘L’essentiel est de faire réfléchir.’ Dat is in elk geval wat ik met mijn maandelijkse taalrubriek probeer te bereiken.