Onze Taal. Jaargang 56

[p. 102]

Woordenboeken discrimineren
Richard A. Stein - voorzitter van de Stichting Bestrijding Antisemitisme (STIBA), Rotterdam

Discrimineren woordenboeken? vroeg E.J. van der Spek, redacteur van Onze Taal, zich af in het aprilnummer. Hij reageerde op twee beschouwingen van de hand van R.A. Stein in NRC Handelsblad van 14 februari en 10 maart. Van der Spek meende dat Stein geen gelijk had. Stein legt uit waarom hij het niet met Van der Spek eens is.

In mijn artikelen in NRC Handelsblad besprak ik het verband tussen woordenboeken, discriminatie en de wet. De reacties op mijn bespreking waren talrijk en voor het grootste gedeelte verontwaardigd van toon. De lexicografen C. Kruyskamp en P.C. Paardekooper meenden, net als Van der Spek op blz. 46 van het aprilnummer, dat woordenboeken hoogstens de boodschappers maar zeker niet de veroorzakers van slechte tijdingen zijn, en zij beklemtoonden dat de vrijheid van registratie èn het wetenschappelijk recht aan de woordkundige afgestaan dienden te worden om een waarheidsgetrouw beeld van het taalgebied te kunnen weergeven.

Maar de STIBA staat ook niet alleen met haar mening dat de woordenboekenmakers onjuist en grof te werk zijn gegaan bij het lemma jood. Ik wijs slechts op de bezwaren die oudminister Pais al in 1979 tegen bepaalde omschrijvingen aanvoerde. Zijn wens dat daarin veranderingen zouden worden aangebracht, is echter niet in vervulling gegaan.

Functie en verantwoordelijkheid

Woordenboeken hebben naast wetenschappelijke rechten ook maatschappelijke plichten. Deze behoren tot uiting te komen in de voornaamste functies van het woordenboek: de educatieve, de normatieve en de museale. De educatieve functie vereist dat de lexicograaf zich rekenschap geeft van een juiste betekenis van de lemmata die hij behandelt, vooral als die op een groep mensen betrekking hebben. In de naleving hiervan blijft elk woordenboek in Nederland, speciaal (maar niet alleen) met betrekking tot het woord jood, ernstig in gebreke. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het lemma Turk.

Het regionaal-dialectische De Scheveningse Woordenschat, dialect van een vissersdorp, leert ons dat as 'n Turk in het Schevenings ‘smerig’ betekent/betekende. Koenen uit 1976 leert ons dat een Turk weliswaar iemand is die uit Turkije komt, maar gaat verder - overigens zònder toepassing van de door Van der Spek noodzakelijk geachte labels ter verduidelijking van de gebruikssfeer en zònder te zeggen of deze keuze museaal dan wel normatief is - dat er uitzien als een Turk ook Nederlands is voor ‘erg vuil, smerig’ en - zowaar - ‘een hondenaam: koest Turk!’ In de Grote Koenen van 1986 wordt dit niet aangehouden.

Men moet van goeden huize komen wil men dergelijke laagheden, die gevoelens van ontstemming en boosheid opwekken in elk weldenkend mens, als ‘wetenschappelijke, noodzakelijke registratie’ geloofwaardig verdedigen. De heer Van der Spek ziet overeenkomsten tussen de houding van de STIBA en de despotische gewoonte waarbij de boodschapper die slecht nieuws brengt, onthoofd wordt. In werkelijkheid is er helemaal geen overeenkomst. Voordat de STIBA een aanklacht tegen de uitgever van De Scheveningse Woordenschat, Robbemond, indiende, hebben wij ons eerst uitvoerig (en tevergeefs) moeite getroost om hem te overtuigen van het voor joden nodeloos kwetsende van zijn uitgave, en de wenselijkheid van enigerlei verduidelijking van functie en verantwoordelijkheid zoals juist door Van der Spek bedoeld. De eerste vijf regionale verzamelingen van uitdrukkingen die wij naar aanleiding van dit geval onderzochten, bevatten geen antijoodse pejoratieven.

Moeten we aannemen dat in die regio's dergelijke pejoratieven niet voorkomen? De vraag is verder: Wie is in gebreke gebleven, Robbemond of de uitgevers van die andere verzamelingen?

Mytheoverdracht

Van der Spek legt met gematigdheid uit, dat de gewraakte Scheveningse term 'k zel 'n ouwe jood motte slachte gebruikt wordt door iemand die weinig geld heeft. Uit de straks volgende omschrijvingen uit de woordenboeken blijkt dat die uitspraak eerder gebruikt wordt door iemand die vermoedt dat de joden veel geld hebben en ook waarschijnlijk op oneerlijke wijze eraan gekomen zijn - een vermoeden dat ‘het slachten’ van een der ouderen van hen zou lijken te rechtvaardigen. De mythe van door joden oneerlijk verworven geld is in de omschrijvingen van de meest gangbare Nederlandse woordenboeken terug te vinden. Wij menen dat deze woordenboeken zo bijdragen aan het voortduren van de mythe.

Verschuerens modern woordenboek geeft het woord jood de metaforische betekenis van ‘afzetter, slimme bedrieger’, terwijl wij volgens Spectrum en Koenen te maken hebben met ‘neg. onbetrouwbare handelsman’. Koenen uit 1976 vult dit aan met ‘Israëliet; de Wandelende jood, legendarische figuur die door Jezus veroordeeld zou zijn tot het einde der wereld rond te dolen’ en geeft onder het lemma jullie ‘jullie is jodenvolk: terechtwijzing als iemand jullie zegt in plaats van u, inz. ook als antwoord op een beschuldiging of een algemeen verwijt, als bijvoorbeeld jullie doen zelf ook niets.’ Ook hier was een commentaar op deze onfatsoenlijke zegswijze op zijn plaats geweest. Alles bij elkaar een schamper en onverantwoord beeld van ‘schuld en boete’. Geen spoor van de wèrkelijke betekenis van het woord jood: beho-

[p. 103]

rend tot het volk van Abraham en Mozes, van wie een groot deel het Mozaïsche geloof belijdt.

Dutch courage

De grote Van Dale past bij het aanvoeren van een lange lijst pejoratieven in de tiende en elfde druk de noodzakelijke labels toe: ‘jood, voorheen als smaadnaam of scheldnaam gebezigd’, maar geeft daarmee een onjuiste en een onvolledige mededeling: voorheen suggereert ten onrechte dat het antisemitisme uitgestorven is. De omschrijving ‘smaadnaam of scheldwoord’ doet geen recht aan de sfeer van mytheoverdracht die een inherent euvel aan joden toedicht. Ging het om scheldwoorden in de gebruikelijke zin dan zou het voor ons een volstrekt oninteressante discussie zijn. Sprak men van een joodse oom in de zin van de in Engelstalige woordenboeken te vinden Dutch uncle (deze relativerende vergelijking treft men telkenmale weer aan in het Nederlandse discussieforum), dan zou ik er onmiddellijk voor tekenen. In mijn geboorteland Amerika is een ‘Dutch uncle’ iemand die ongevraagd en onbevoegd een goedbedoeld advies geeft aan een ander die hij een goed hart toedraagt. Vervolgingsachtergronden of de stigma's die daartoe leiden, ontbreken in het geheel. Dutch treat spot met de perceptie dat de Nederlander erg zuinig is, en Dutch courage wil zeggen dat hij pas na een slok jenever de grote strijd aanbindt. Ik pleit niet voor de handhaving van deze zegswijzen in Engelse woordenboeken, maar wie ter verdediging van de huidige Nederlandse werkwijze rond het woord jood zijn toevlucht neemt tot deze voorbeelden, of - zoals Van der Spek - de STIBA met feministen van heden ten dage vergelijkt, gaat volledig voorbij aan de diep ingrijpende specificiteit van de joodse problematiek.

Vanaf de middeleeuwen zijn miljoenen joden in Westerse landen vermoord, zes miljoen in onze tijd door Hitler. In alle gevallen lag de mytheoverdracht als legitimatie voor de haat eraan ten grondslag: de joden werden gepresenteerd als slimmeriken, rijk door bedrog (= jodenstreek) en Godsmoordenaars. Uit de bevindingen van historici en holocaustdeskundigen valt op te maken dat de nazi-aanslag op de joden uniek is door de omvang, opzet, maar bovenal de gedrevenheid ervan. Die wordt verklaard door het blinde geloof dat de daders stelden in raciale en religieuze mythen, eeuwenlang in woord en geschrift verspreid. Holocaustkunde is in ons tijdsgewricht een wetenschap die geleerd wordt aan verschillende universiteiten.

In ruimer perspectief

De kwestie ter zake is er dus niet langer en uitsluitend een van lexicografie, maar van moraliteit. Het valt niet langer vol te houden dat aan de educatieve taak van woordenboeken voldaan wordt op het ogenblik dat woordkundigen klakkeloos optekenen wat het volk uitspreekt. Woordenboeken zijn een legitiem middel dat misbruikt kan worden voor onoorbare overdracht.

Bovenal dient te worden begrepen dat men er zelf geen antisemitische opvattingen op na hoeft te houden om een daad te stellen die in dienst van het antisemitisme staat of kan worden gesteld. Onzorgvuldigheid is meer dan voldoende.

In Onze Taal van april 1986 schreef H. Heestermans: ‘Ik kan het u met de hand op mijn hart verzekeren: schrijvers van woordenboeken zijn eenvoudige, hartelijke maar bovenal naïeve mensen. Zij stellen zich de gebruiker van hun woordenboek voor als een ideaal mens...’ In Onze Taal van februari/maart 1984 is onderzoek gedaan naar de trefwoorden jap, jezuïet en jood. Men vond in de woordenboeken weinig overeenstemming in de behandeling van woorden met een ‘beladen bijbetekenis’, en de vraag werd zelfs door mede-auteur Van der Spek geopperd of de omschrijving van jood als ‘onbetrouwbaar handelaar’ zonder meer in een woordenboek diende te worden opgenomen. Drie jaar later beantwoordt Van der Spek deze vraag blijkbaar bevestigend, als hij schrijft dat het ‘naïef lijkt om vooroordelen te bestrijden door de talige weergave ervan uit de woordenboeken te weren’. De vraag dient zich aan welke naïviteit nu de grootste is: die van woordenboekmakers met een ongelimiteerd vertrouwen in de maatschappij, of die van ons, die een sociologische band zien tussen de stelselmatige uitroeiing van een bevolkingsgroep en de culturele overdracht, ook in ‘neutrale’ vorm, van denkbeelden en mythen die hiervoor vereist zijn. Hoe dan ook: een belangrijke en voor ons afdoende ontwikkeling op dit gebied kan zich pas dan voltrekken, wanneer woordenboekmakers hun educatieve taak en verantwoordelijkheid in ruimer perspectief zien.