Onze Taal. Jaargang 56

[p. 98]

Tussen Brussel en Hilversum
Dialect en standaardtaal bij de omroepen
P.H.M. Smulders

Leidt het spreken van een gemeenschappelijke taal automatisch tot samenwerking? In ieder geval niet bij de omroepen in Vlaanderen en Nederland. De samenwerking tussen de BRT en de Nederlandse zendgemachtigden staat op een erg laag pitje. Zo laag zelfs, dat de stichting die tweejaarlijks een Noord-Zuidtrofee uitreikt voor co-produkties op radio en televisie, dit jaar besloot haar prijzen in de kast te houden. De prijsuitreiking werd ingeruild voor een symposium over onder meer taalgebruik in (gezamenlijke) omroepprodukties.

Dr. L. Beheydt, taalkundige van de Universiteit Leuven, en dr. A. van der Meiden, hoogleraar Massacommunicatie in Utrecht, verzorgden de inleiding van dit thema. Zij gingen beiden in op het spanningsveld tussen dialect en standaardtaal.

Waardering en verscheidenheid

Beheydt constateerde dat de Vlamingen zich steeds minder storen aan het ‘Noordelijke gorgeltaaltje’ en aan de niet ter zake doende ijle praatjes van Hollanders. De verstaanbaarheid van het Randstadnederlands is in Vlaanderen geen probleem meer. Tegelijkertijd heeft boven de Moerdijk de ‘warme Vlaamse alt’ genade gevonden. De negatieve reacties op het Vlaamse Nederlands en de hooghartige en aanmatigende houding van sommige Hollanders maken steeds vaker plaats voor waardering. Taal is daardoor geen belemmering meer voor co-produkties: de taaleigenaardigheden van Vlaamse en Nederlandse acteurs en actrices kunnen goed samengaan. De woordenschat van Noord en Zuid wordt steeds meer een eenheid; alleen in de uitspraak heeft zich een aparte standaardisering voorgedaan: het Brabantse Nederlands in Vlaanderen en het Randstadnederlands in Nederland.

Tegelijk met de groeiende standaardisering is er een beweging weg van het Nederlands in de richting van streektalen. Talige regionalisering is in België in opkomst; dialectsprekers en dialecttheater zijn populair. In Nederland geven overtallige praatprogramma's steun aan de regionale taalgebruiker: dialectsprekers worden bemoedigd wanneer zij hun dialect vaker op radio en TV horen.

Van der Meidens ‘meest wezenlijke taal’ is het dialect dat zijn moeder hem leerde. Hij voelt ook de geborgenheid en de zeggingskracht als hij andere dialecten hoort en leest. ‘Het Nederlands is mij zeer dierbaar en het moet met kracht gepropageerd worden, maar men moet mij toestaan dat ik er nog een andere taalwereld op na houd.’ Hij haalde prinses Juliana aan, die hem bijviel op het congres van het Genootschap Onze Taal in 1985. Nadat Van der Meiden had verteld dat het Nederlands voor hem geen vreemde maar soms wel een vervreemdende taal was, troostte de bescherm-vrouwe van het genootschap hem tijdens de lunch door te zeggen dat zij zijn Twents ook Nederlands achtte, omdat het in Nederland wordt gesproken. ‘Een milde regen op een dorstig land’, was zijn reactie.

Dat miljoenen Nederlanders zich meer thuis voelen in hun streektaal dan in het Nederlands, is een feit dat in Hilversum vaak vergeten wordt, aldus Van der Meiden. De spraakmakende gemeente ligt in Nederland niet in de vele provincies, maar in de randstad. Kiezen de omroepen in ons land al voor dialecten, dan is dat bijna altijd in komische series en meestal Amsterdams van een verdacht allooi. ‘Het volk woont kennelijk in Amsterdam.’ De bewering ‘de taal is gans het volk’ gaat niet op voor de omroepen. Volgens Van der Meiden biedt een rijk gevarieerde dialectcultuur juist een solide basis voor de gezamenlijke Nederlandse taal: er bestaat geen rijke eenheid zonder rijke verscheidenheid.

Desnoods ondertiteld dialect

Een vraag uit de zaal luidde: Moeten de media dan enkel spiegel van de taal zijn in plaats van taalopvoeder? Volgens Van der Meiden dienen de media de Nederlandse taal voorbeeldig te gebruiken om zo de taalgebruiker op te voeden. Daarnaast moet er meer aandacht zijn voor de meertaligheid binnen het Nederlands. Niet het Nederlands van de Belgen, maar het Vlaams is het boeiendst voor Van der Meiden. ‘De schijneenheid die de media oproepen, kan niet verbergen dat echte communicatie bijna altijd in dialect verloopt. Ik weet zeker dat ik op mijn sterfbed Twents zal spreken.’

De vraag van producent Han Peekel ‘Welk Nederlands moeten we dan gebruiken in een co-produktie?’ was voor de inleiders niet gemakkelijk te beantwoorden. Een collega van de BRT stelde voor om meer co-produkties te maken in dialect met ondertitels. ‘We schamen ons toch ook niet voor originele produkties in het Engels met ondertiteling?’ De taalkundige Beheydt vindt het Nederlands breed genoeg om méér taalvariëteiten toe te laten dan het Randstadnederlands, zonder op pure dialecten terug te vallen. ‘Het gebruik van regionale woorden stoort nooit de communicatie; het publiek leert erg snel.’ Noord en Zuid kunnen en moeten elkaar wederzijds injecteren met verrijkende taal: vlammen over de kasseien en goesting mag noordwaarts, hartstikke en oubollig mag zuidwaarts. Van der Meiden voegde daaraan toe dat de Noord-Zuid-samenwerking juist tot taak heeft de rijkheid en verscheidenheid van het Nederlands te exploiteren en te etaleren.

Schurfterig Nederlands

De Berode, die als taaladviseur van de BRT grote bekendheid geniet, was het helemaal oneens met dit pleidooi voor een prominentere rol van de dialecten. Hij is een sterke voorstander van één standaardtaal op radio en TV: ‘Noord en Zuid zijn nog steeds gescheiden door dezelfde taal; een sterk afwijkende woordenschat in BRT-produkties is een sta-in-de-weg voor het kunnen doordringen tot Hilversum.’ Meteen kwam er kritiek. Taaladviseurs als De Berode en Beheydt blijken in het verleden een slechte rol te hebben gespeeld bij de integratie van het Vlaams in het Nederlands. De hui-

[p. 99]

dige generatie programmamakers bij de BRT is opgevoed met het taalpurisme van De Berode. Hun ‘schurfterig Nederlands’ moest worden gezuiverd van alles wat niet tot de standaardtaal behoorde. Het sterk eenzijdige motief was de afkeer van de invloed van de Franse taal. Door het sterke purisme is het Nederlands in Vlaanderen beter bewaard en beschermd gebleven dan in Nederland, maar kwam een verwijdering tot stand tussen Brussel en Hilversum.

Albert van den Heuvel van de NOS moest ten slotte concluderen: een gemeenschappelijke taal en een gemeenschappelijke geschiedenis maken nog geen eenheid. De cultuurpessimist Beheydt voegde eraan toe dat het een kwestie is van kiezen: goedkope Dallassificatie (met ondertitels) of levende Nederlandse cultuur. De televisietaal draagt al nauwelijks meer bij aan de verrijking van onze taalschat, en deze teloorgang van taalzorg en taalcultuur kan gemakkelijk omslaan in een cultuurbedreiging.