Onze Taal. Jaargang 56

[p. 96]

Om-kommer
Prof. P.C. Paardekooper - Universiteit Leuven

De meeste mensen zeggen:

- ik heb haar afgeraden om met zo iemand in zee te gaan.

Maar als ze gaan schrijven, aarzelen ze. Mag deze zin met dat kleine woordje om, of is het netter om om weg te laten? Zulke schrijvers hebben last van om-kommer. Is het om-gebruik een echte kwaal of een ingebeelde ziekte? Voordat ik die vraag kan beantwoorden, moet ik eerst een om-weg maken en aangeven wat voor soorten bijzinnen met om kunnen beginnen. Daarna ga ik in op om en het eventuele alternatief, de komma.

Een hoofdzin is een zin die ‘op zichzelf staat,’ die geen deel is van een groter taalgeheel. Hij komt is een hoofdzin, maar dat ie komt is een bijzin: die kan een deel zijn van bijvoorbeeld Ik weet dat ie komt.

Bijna alle bijzinnen hebben net als de hoofdzinnen, een onderwerp en een persoonsvorm. Maar enkele soorten bijzinnen bevatten wel een andere werkwoordsoort (bijv. een onbepaalde wijs, een tegenwoordig of een verleden deelwoord), maar geen persoonsvorm of onderwerp. We vinden ze vooral in stijve taal, in teksten die ver van de levende taal af staan. Ze heten beknopte bijzinnen (cursief):

-	dit ziende trok de veldheer verder
-	de soldij betaald waren de soldaten tevreden
-	ijs en weer dienende gaat de tocht door
-	staande de vergadering...

Een onderdeel van de beknopte bijzinnen zijn de om-zinnen, dat wil zeggen beknopte bijzinnen die een voegwoord of een betrekkelijk woord bevatten (voor de om-haters is dat soms facultatief) + de groep te met onbepaalde wijs:

-	het is goed om es gek te doen
-	door je aan te stellen verknoei je de zaak
-	in plaats van te blokken voer je geen steek uit
-	te gek om los te lopen
-	een boek om op je gemak te lezen.

Zulke zinnen noem ik om-zinnen, onverschillig dus of ze met om, met door, met in plaats van of met na beginnen, onverschillig ook of dat om voor sommige mensen weglaatbaar is of niet. Ze zijn bijna allemaal springlevende taal, al zijn die met na vaak wat boekerig en die met teneinde heel erg stijf: teneinde zich beter voor te kunnen bereiden.

Een voordeel van om-zinnen is dat ze beknopter zijn als gewone bijzinnen; kijk maar:

-	nadat de koe gekalfd had werd ze door de boer naar de wei gebracht (geen om-zin)
-	na gekalfd te hebben werd de koe door de boer naar de wei gebracht (om-zin).

De koe is onderwerp in de hoofdzin en degene die het kalven voor zijn rekening heeft genomen. In de om-zin hoef je de koe dan niet meer te vermelden.

Als degene die de handeling in de om-zin verricht niet het onderwerp van de hoofdzin is, ontspoort de zin:

-	na gekalfd te hebben bracht de boer de koe naar de wei (om-zin, maar fout).

Boeren kunnen immers niet kalven. Gelukkig is onze kennis van om-zinnen de laatste jaren sterk uitgebreid. Wie zijn schoolspraakkunst in geen twintig jaar meer ingezien heeft, loopt dus vrij zeker achter in zijn om-zinskennis. Tien tegen een dat ie nog denkt dat om (en die andere woorden aan het begin) voorzetsels heten. Nee, het zijn voegwoorden, en in een enkel geval is om zelfs een betrekkelijk woord. In de volgende zinnen hebben het betrekkelijk voornaamwoord dat en om immers een gelijke functie:

-	een bevel dat je niet in de wind moet slaan
-	een bevel om niet in de wind te slaan.

De indeling van de om-zinnen is een ingewikkelde zaak. Ik volsta met een paar heel beperkte types te noemen die erg apart staan. Zo zijn er een paar soorten gezegden die in levende taal een facultatief om hebben:

-	die soep is niet om te eten zo zout
-	in de kamer was het best om uit te houden.

Naar mijn gevoel is er nauwelijks of geen betekenisverschil tussen de zinnen met en die zonder om. Dit type om-zinnen staat vooral ook apart doordat je ze bijna niet met andere zinsdelen uit kunt breiden. Om-kommer is nu overbodig: schrijf wat u wilt.

De reden van het om-verbod

Persoonsvorm en onderwerp ontbreken in alle beknopte bijzinnen en dus ook in om-zinnen, hebben we gezien. Afgezien daarvan kun je om-zinnen met alle mogelijke zinsdelen uitbreiden, zelfs met een samengestelde bijzin:

- om te vragen of je weet dat ie komt. De oude spraakkunst heeft zich vergist door hier niet van zinnen te willen spreken: ze zijn dat wel degelijk. Nu hebben we om al leren kennen als betrekkelijk woord. Een tweede complicatie is dat het als voegwoord twee mogelijkheden kent, helemaal parallel met de gewone voegwoorden. Als deel van een onderwerp-, lijdendvoorwerpof voorzetselvoorwerpzin heten ze grammaticaal voegwoord, als deel van een bijwoordelijke bijzin logisch voegwoord:

-	het is plezierig dat je nog wat blijft
-	het is plezierig om nog wat te blijven.

Hier zijn dat en om dus grammaticaal voegwoord (deel van een onderwerpzin), maar dat kan ook anders:

-	hij komt hier omdat ie wil studeren
-	hij komt hier om te studeren.

Nu zijn zowel omdat als om logisch voegwoord, omdat ze deel zijn van een bijwoordelijke bijzin. Ook de betekenis van het eerste en het tweede om is anders: die van het eerste is bijna nul, die van het tweede is ‘doel’. Wat hebben nu Charivarius en andere leken gedaan? Ze hebben het oude (Latijnse?) ‘voorschrift’ vertaald met ‘Als om niks betekent, moet je het ook weglaten; betekent het “doel”, dan mag je dat niet doen.’

De oude Latijnse spraakkunst oefende de leerlingen terecht in vertaling uit èn in het Latijn, en vooral dat laatste droeg aanzienlijk bij tot een grondige beheersing daarvan. Maar voor verta-

[p. 97]

ling in die taal moest je het Nederlands eerst door een stel kunstgrepen alvast een stukje verlatijnsen: je moest bijvoorbeeld het onderwerp alvast eerste naamval noemen, en het lijdend voorwerp vierde naamval:

-	de boer ziet de bakker.

In de oude spelling moest die verlatijnsing zelfs altijd gebeuren: den bakker duidde kunstmatig aan dat het niet om een onderwerp ging.

Zo ook vergemakkelijkte je bij de om-zinnen de vertaling in het Latijn door om weg te laten waar die taal het niet weergaf:

-	het is goed (-) voor het vaderland te sterven
-	bene est   pro patria mori.

Zo kreeg je Nederlands dat alvast in een Latijns dwangbuis gestopt was, ongeacht of dat wel of niet in het Latijn vertaald moest worden. De om-kommer was geboren!

Om en komma

Het is duidelijk dat een komma geen levend taalelement is: hij kan een pauze aangeven, maar vaker nog een zinsdeelgrens die een tekst bij eerste lezing overzichtelijker en begrijpelijker maakt. Het is ook duidelijk dat levende en afgebeelde taal zoveel mogelijk aan mekaar gelijk moeten zijn. Welnu: om-verduistering maakt zinnen vaak dubbelzinnig:

-	hij vraagt morgen te mogen blijven eten.

Het is onduidelijk of morgen hier hoofd- of om-zinsdeel is: hoort het bij vraagt of bij te mogen eten? Je vermijdt het hele probleem niet met een komma maar door levende taal te gebruiken die het probleem vanzelf oplost:

-	hij vraagt morgen om te mogen blijven eten
-	hij vraagt om morgen te mogen blijven eten.

De moraal ligt voor de hand: verduister om hier nooit, en schrijf ook in deze gevallen levende taal. Kommacomplicaties blijven dan vanzelf achterwege.

De volgende zin zit overigens anders in elkaar:

-	hij verwachtte te kunnen blijven eten.

Hier kun je om niet tussen verwachtte en te voegen. Toch klinkt ook deze zin stijf. Je krijgt pas levende taal als je een

-	wat langere - dat-zin maakt:
-	hij verwachtte dat ie kon blijven eten.

Om als begin van de zin?

Veel lezers vragen zich af of je een hoofdzin met om mag laten beginnen. Ons taalgevoel geeft daarop een duidelijk antwoord: begint die hoofdzin met een aanloop, dan is er geen probleem:

-	om daarop een antwoord te kunnen geven, dat was moeilijk.

Dat is hier het verwijswoord naar de om-zin die aanloop is. Maar zonder dat krijg je een zin die ‘minder prettig’ loopt:

-	om daarop een antwoord te kunnen geven was moeilijk.

Ik zou er geen dikke rooie streep onder zetten, maar toch wel een rood golflijntje, en ik denk dat mijn medeschoolmeesters dat wel grotendeels met me eens zullen zijn.

Conclusies

Om-zinnen zijn beknopte bijzinnen, dat wil zeggen ‘zinnen zonder onderwerp en persoonsvorm, maar met een andere werkwoordsvorm’. Maar ze zijn een speciaal type daarvan: ze onderscheiden zich door de verplichte aanwezigheid van te + onbepaalde wijs, door de meestal verplichte aanwezigheid van een voegwoord als om, door, na aan het begin of door het betrekkelijke woord om, en door het feit dat ze voor het grootste deel springlevende taal zijn.

Niet helemaal: vandaar de fout van de kalvende boer. Je vermijdt die in veel gevallen door te bedenken dat het schimonderwerp van de om-zin (‘degene die de handeling doet’) vaak dezelfde is als het onderwerp van de hoofdzin. (Let op vaak: Onze Taal is geen wetenschappelijke spraakkunst waarin u het naadje van de kous vindt.)

De indeling van de om-zinnen levert één beperkt type op waarin om inderdaad facultatief is: het is hier niet (om) uit te houden. Bij de hele rest is om in levende taal niet facultatief. Vrij zeker is Latijnse invloed aansprakelijk voor het feit dat het grammaticale voegwoord om (dat van onderwerp-, lijdendvoorwerp- en voorzetselvoorwerpzinnen) soms weggelaten werd: dat verknipte levend Nederlands alvast tot vertaald Latijn.

Er is alle reden om die gewoonte niet te cultiveren, en om alle om-kommer dus te laten verdwijnen. Mocht er nog een klein stukje kommer overblijven: om aan het begin van een aanloop is uitstekend, maar zonder die aanloop verdient het aan het begin van een hoofdzin een klein rood slangetje. Maakt dat energie vrij voor èchte taalbeheersing?