Onze Taal. Jaargang 56

[p. 69]

[Nummer 6]

[p. 70]

Spraak als paspoort
Jan Pieter van Oudenhoven - sociaal-psycholoog, Groningen

Lange tijd heb ik gedacht dat mijn hond blij was me te zien wanneer hij kwispelde en tegen me opsprong. Een bioloog nam deze illusie weg. Het beest ziet ons als soortgenoten en zoekt neuscontact, maar omdat wij tweevoeters zijn, moet hij wel tegen ons opspringen. Het zwaaien van de staart dient ertoe reuksignalen te verspreiden en beter tot ons te laten doordringen opdat wij hem herkennen. Wanneer het een hond slecht uitkomt herkend te worden, dekt hij deze ‘communicatieve zone’ af. Vandaar dat de staart tussen de benen gaat wanneer honden wegvluchten.

Spreken is zich laten kennen

Hoewel heel wat mensen aan hun geur te herkennen zijn, gebruiken we voor de identificatie van onze soortgenoten vooral onze ogen en oren. In het bijzonder onze manier van spreken verschaft veel aanwijzingen over onze identiteit. Onze spraak dient als paspoort, alleen biedt zij veel meer informatie. Neem het telefoongesprek, waarbij we elkaar niet kunnen zien, ruiken, betasten of proeven. Ik word opgebeld en zeg: ‘Hallo?’ (= Wie is daar?) Het antwoord luidt: ‘Hallo!’ (= Ha, die Jan Pieter, ik ben het, Fien.) Twee woorden zijn voldoende om het proces van herkenning af te ronden, zonder dat het gesprek inhoudelijk enige aanwijzing over de identiteit van de sprekers biedt.

Fien en ik kenden elkaar al, maar hoe verloopt de identificatie onder onbekenden? Laten we veronderstellen dat we over niet meer aanwijzingen beschikken dan bij een telefoongesprek. We beperken ons nog verder tot spraakkenmerken. We letten dus niet op de inhoud van het gezegde, noch op grammatica en woordgebruik. Vier belangrijke spraakkenmerken kunnen ons dan al een schat aan informatie verschaffen: toon, accent, timbre van de stem en ritme. Meestal zijn enkele zinnen voldoende om geslacht, leeftijd, ras, sociale klasse en regionale afkomst van de spreker te bepalen. Soms hebben we aan één woord al genoeg.

Spraakkenmerken voor leeftijd en geslacht zijn biologisch gegeven. Je moet je forceren om die kenmerken te onderdrukken. Dat geldt niet voor de spraakkenmerken die naar je ras, of je sociale of regionale afkomst verwijzen. Die zijn in principe veranderbaar, ofschoon het in de praktijk vaak behoorlijk tegenvalt bepaalde kenmerken te maskeren. Aan veel Nederlanders is zelfs wanneer zij Engels praten, direct te horen of zij uit de randstad of uit Limburg komen. Ook Vlamingen zijn meestal gemakkelijk te identificeren wanneer zij Engels spreken.

Plaatsbepaling

Enige tijd geleden bezocht ik de Vlaamse schouwburg in Brussel. Toen ik in de pauze een kop koffie wilde drinken, werd ik opgeschrikt door de luide bestelling van mijn buurman: ‘Twee graag!’ Vooral de manier waarop hij het woord ‘graag’ uitsprak met twee scherpe g's, een huig-r en een krakerige a, deed bij mij en de koffiedame de scheuring van de Nederlanden herleven. De koffiejuffrouw schoot in de lach; zij had overduidelijk met een Hollander te maken. Zijn sociale afkomst was evenmin moeilijk te raden: een hoge ambtenaar. Enig afluisteren, wat overigens geen enkele moeite kostte, leerde dat hij op de Nederlandse ambassade in Brussel werkte.

Iemands sociale klasse valt met redelijke betrouwbaarheid binnen enkele seconden vast te stellen. De spraakkenmerken die daarvoor karakteristiek zijn, kunnen we (vrij) precies aangeven. Zo blijkt het niet uitspreken van de r aan het eind van een woord in Engeland geassocieerd te worden met een hoge sociale status, terwijl die zelfde sociale groep in New York die r juist wel uitspreekt.

Ook in Nederland is de r een indicator van status. In de randstad klinkt de r aan het einde van een woord of voor een medeklinker niet veel anders dan in het Amerikaans. Een Amerikaan spreekt bijvoorbeeld het woord door vrijwel hetzelfde uit als een Rotterdammer. Zo'n r is in het westen geen teken van hoge status. In Groningen is mij echter herhaaldelijk opgevallen dat mensen een hoge status toekennen aan iemand met zo'n randstedelijke r, ook al is die niet ‘bekakt’.

Ten aanzien van etnische afkomst gelden vergelijkbare fonologische kenmerken. De uitspraak van de th is bijvoorbeeld karakteristiek voor het Negerengels. Daarin wordt de th aan het begin van een woord vaak uitgesproken als een d of - in mindere mate - als een t, terwijl de th aan het einde van een woord nogal eens als een f klinkt: truth spreekt men dan ongeveer uit als troef Aan de w aan het begin van een woord kunnen wij vaak horen dat de spreker uit Suriname komt en van Creoolse afkomst is.

Meer dan een paspoort

In een paspoort staat de precieze leeftijd vermeld; gesproken taal geeft aan hoe oud iemand zich gedraagt. Het paspoort geeft de exacte geboorteplaats aan; het accent laat ons weten welke regio een blijvend stempel op de spreker gedrukt heeft. De pasfoto geeft een idee over de etnische afkomst, maar wanneer iemand spreekt, laat hij ons wellicht ook nog horen met welke etnische groep hij zich identificeert. Het paspoort geeft de lengte van de eigenaar nauwkeurig aan, maar ook op grond van stemkenmerken kan men vrij redelijk iemands lengte schatten. In een onderzoek kregen veertig proefpersonen de bandopnamen te horen van dertig verschillende stemmen. Hun werd gevraagd van elke spreker de lengte te schatten. Gemiddeld zat men er slechts enkele centimeters naast.

Het paspoort verschaft enkele exacte gegevens, maar gesproken taal geeft veel extra informatie. Als iemand vermoeid of dronken is of overmatig rookt, kunnen we dat vaak horen. Bekend is dat intonatie, volume en ritme aangeven in welke gemoedstoestand de spreker zich bevindt. Bij een depressie zakt het volume, wordt de in-

[p. 71]

tonatie vlakker en neemt het spreektempo af. Wanneer mijn buren naar een interlandwedstrijd kijken, kan ik aan de stem van de verslaggever horen of Nederland voor staat.

Taalattitudes en identiteit

Tot nu toe heb ik de zakelijke eigenschappen besproken die men met vrij grote betrouwbaarheid uit andermans stem blijkt te kunnen afleiden. Maar gesproken taal roept ook subjectieve reacties op, de zogenaamde taalattitudes. Onderzoekers hebben veelvuldig taalattitudes gemeten, dat wil zeggen de houding die men heeft ten opzichte van sprekers van een bepaalde taal of dialect. Meestal gaat dat zo: de onderzoeker laat één persoon dezelfde tekst in twee verschillende talen of in de standaardtaal en het dialect uitspreken. Dit wordt op de band opgenomen. Twee willekeurig samengestelde groepen luisteraars krijgen een van beide teksten te horen. Vervolgens wordt die luisteraars gevraagd aan te geven in hoeverre bepaalde kwalificaties (bijvoorbeeld intelligent, gevoel voor humor, aantrekkelijk) volgens hen op de spreker van toepassing zijn. De oordelen over de spreker van de standaardtaal of van de taal die de meeste status geniet (in Canada bijvoorbeeld het Engels vergeleken met het Frans) blijken over het algemeen gunstiger te zijn. De spreker wordt vooral intellectueler geacht. Dat de luisteraars die zelf spreker zijn van de standaardtaal zo'n voorkeur hebben, is niet zo verwonderlijk. Het merkwaardige is dat ook luisteraars die zelf een dialect met lage status spreken, een spreker die dat zelfde dialect gebruikt, ongunstiger beoordelen. Maar ze vinden hem wel sympathieker.

Dat men de spreker van de eigen taal sympathieker vindt, geeft aan dat men een emotionele binding heeft met de eigen taal en zich solidair voelt met de sprekers ervan. Door de eigen taal laat men zich niet alleen kennen, ook versterkt men zijn identiteit. Dat is niet zo vreemd, want taal is het belangrijkste symbool van de cultuur. Etnische of culturele minderheidsgroepen die streven naar emancipatie, koesteren hun eigen taal. Het is vaak het eerste waar de strijd om gaat. De eigen taal roept ook gevoelens van solidariteit op. Het is de taal van je moeder, van je eerste vrienden, van de wijk of het dorp waar je bent grootgebracht. De eigen taal versterkt de identiteit van de eigen groep en bevordert de onderlinge solidariteit. Waarschijnlijk door deze twee functies blijven talen zo lang bestaan, soms tegen de verdrukking in (zoals het Vlaams in het België van de negentiende eeuw), soms naast een algemeen geaccepteerde standaardtaal (zoals het Fries en vele dialecten in Nederland). Het Jiddisch was een duidelijke solidariteitstaal. Het zou me niets verbazen wanneer het Surinaams-Nederlands nog generaties lang die functie zou blijven vervullen onder de Nederlanders van Surinaamse afkomst.

Gesproken taal laat zien wie je bent. Het is niet slechts een paspoort met enkele identiteitsgegevens. Het is tevens een emotioneel paspoort, een paspoort dat spreekt. Daarom is spraak voor de gebruikers en taalkundigen boeiend, maar ook voor de sociaal-wetenschapper.