Onze Taal. Jaargang 56

[p. 46]

Discrimineren woordenboeken?
E.J. van der Spek

Taal is een neutraal middel, dat echter aangewend kan worden om allerlei bedenkelijke ideeën tot uitdrukking te brengen. Racistische vooroordelen en discriminerende gedachten worden met behulp van taal kenbaar gemaakt. Sommige van die vooroordelen ‘stollen’ zelfs in vaste taalvormen: op die manier zijn woorden als negerzweet (bargoens voor koffie) en jodenlijm (‘schertsend’ voor speeksel) ontstaan.

Wat moet een woordenboekmaker doen die deze woorden aantreft in het corpus dat hij onderzoekt? Moet hij ze weglaten omdat ze de neerslag vormen van vooroordelen die maatschappelijk ongewenst zijn, of moet hij ze opnemen? Alle woorden lenen zich voor taalbeschouwing, en ten aanzien van alle woorden zijn er uitspraken mogelijk over betekenis en gebruik. Moet een woordenboekschrijver nu woorden gaan discrimineren bij de beschrijving omdat de taalgebruikers gediscrimineerd hebben bij het gebruik?

Strafvervolging?

Deze discussie is niet nieuw; in 1970 werd er al een kort geding aangespannen tegen de samensteller en de uitgever van de grote Van Dale, in verband met negatieve uitdrukkingen waar het woord ‘jood’ of ‘joden’ in voorkwam. De uitgever werd bij die gelegenheid in het gelijk gesteld. De vraag is echter weer actueel geworden door het verschijnen van De Scheveningse Woordenschat, dialect van een vissersdorp, van D. Roeleveld. Hierin komen uitdrukkingen voor als ‘k zel 'n ouwe jood motte slachte’, gezegd door iemand die weinig geld heeft. De Stichting Bestrijding Antisemitisme (Stiba) heeft hier aanstoot aan genomen, en is van plan een verzoek tot strafvervolging tegen samensteller en uitgever in te dienen.

De houding van Stiba vertoont overeenkomsten met de despotische gewoonte waarbij de boodschapper die slecht nieuws brengt, onthoofd wordt. De Scheveningse Woordenschat heeft niet de intentie racisme te propageren; het rapporteert slechts dat bepaalde uitdrukkingen gebruikt worden (of werden, want dit woordenboek dient vooral ter registratie van een verdwijnend dialect). Het weglaten van deze uitdrukkingen zou een misleidende lacune in onze taalbeschrijving opleveren; het zou erop lijken dat deze uitdrukkingen er nooit geweest zijn (een versterking van de mythe van Nederland als tolerant land). Bovendien zou het weglaten van de gewraakte uitdrukkingen een ongewenst precedent vormen voor alle groepen en individuen die vinden dat onze woordenschat hun goede naam onrecht aandoet (iedereen met de voornaam Jan, bijvoorbeeld).

Van Dale - om ons maar te beperken tot een gezaghebbend woordenboek - geeft niet duidelijk aan wat voor normen het in dit soort gevallen hanteert. Wel stellen de inleiders op verschillende plaatsen dat zij trachten een nauwgezette weergave te brengen van de taal zoals die gebruikt wordt, ‘een getrouwe spiegel van de conventionele taal, waarin conventie moet worden opgevat in de meest eigenlijke en tevens de ruimste zin van het gebruik’.

Bovendien geven ze aan: ‘aan de vermelding(...) van schimpnamen zal voorts geen redelijk denkend mens de imputatie (= aantijging, red.) willen verbinden dat het woordenboek het gebruik van die termen sanctioneert’ (inleiding blz. XVIII).

De hierboven vermelde opvatting houdt in, dat het niet de taak van een woordenboekschrijver is morele oordelen uit te spreken over taalgebruik. Taalgebruikers hebben nu eenmaal bepaalde opvattingen en vooroordelen, en als die wijd genoeg verbreid zijn, vinden ze vaak hun neerslag in de taal. De woordenboekschrijver kan deze vooroordelen betreuren, en hij kan zich er zelfs tegen verzetten (bijvoorbeeld als actievoerder of essayist) maar niet als taalkundige.

Verantwoordelijkheid

Betekent dit nu dat een woordenboekschrijver geen enkele verantwoordelijkheid heeft voor de beschrijving die hij geeft, en dat hij geen rekening hoeft te houden met gekwetste lezers? Dat is mijns inziens niet het geval. Deze verantwoordelijkheid dient tot uiting te komen in de labels die een woordenboek hanteert, en waarmee lezers gewaarschuwd worden over de gebruikssfeer van een woord en, daarmee samenhangend, de effecten die het gebruik van zo'n woord kan hebben.

In 1984 schreef Onze Taal al dat er weinig lijn bestaat in de wijze waarop beladen woorden omschreven worden; soms worden ze zonder meer opgenomen, soms worden ze voorafgegaan door aanduidingen als ‘Bargoens’, ‘oneigenlijk’, ‘minachtend’ of ‘metaforisch’, soms ook wordt in de omschrijving zelf aangegeven dat de term in de omschreven betekenis alleen in negatieve zin gebruikt kan worden. Er lijkt echter wel een ontwikkeling gaande te zijn waarbij aanduidingen zoals ‘plat’ of ‘vulgair’ terrein verliezen ten koste van informatie over de taalsfeer waarbinnen een woord thuishoort. Koenen karakteriseert bijvoorbeeld bepaalde termen als ‘NSB-terminologie’. Dit type informatie zou misschien ook uitkomst kunnen bieden bij de behandeling van discriminerend taalgebruik.

De opvattingen van Stiba over discriminerend taalgebruik lijken op sommige vormen van feministische taalkritiek. Ook daarin werd immers geconstateerd dat er een groot aantal vooroordelen over vrouwen in taal was vastgelegd (‘vrouwengeklap’ tegenover ‘mannenpraat’), en ook in dit geval werd door sommigen de consequentie getrokken dat de taal veranderd zou moeten worden. Woorden als menskracht zijn daarvan het resultaat; ‘herstory’ op de plaats van ‘history’ (his story) heeft het bij mijn weten nooit gehaald.

In dit verband is er echter wel een parallel te trekken waaruit Stiba hoop zou kunnen putten. Onder invloed van het feminisme is het denken over

[p. 47]

vrouwen in bijvoorbeeld de arbeidsmarkt veranderd, maar het zinnetje ‘bij gelijke geschiktheid wordt de voorkeur gegeven aan een vrouw’ zal daar meer invloed op hebben dan af en toe een advertentie met hij/zij. Actievoeren tegen discriminatie is noodzakelijk, maar het lijkt naïef om vooroordelen te bestrijden door de talige weergave ervan uit de woordenboeken te weren.