Onze Taal. Jaargang 56

[p. 24]

Hoor en wederhoor
Het Afrikaans: mag het ietsje meer Zuid-Afrika zijn?
Hans den Besten - Universiteit van Amsterdam

Prof. Paardekooper is in Zuid-Afrika geweest en heeft in Onze Taal van juni 1986 een stukje over het Afrikaans gepubliceerd dat mij hevig geïrriteerd heeft door het neerlandocentrische karakter. Nederlandse dialecten worden er soms met de haren bijgesleept; vreemdtalige invloed blijft onderbelicht; en het niet-standaard-Afrikaans van vooral gekleurde Zuidafrikanen krijgt allerlei Nederlandse eigenschappen toegedicht. Vandaar mijn verzuchting ‘Mag het ietsje meer Zuid-Afrika zijn?’.

Laat ik beginnen met de volgende stelling: ‘Het Afrikaans is een multiraciale taal met als moedertaalsprekers blanken, kleurlingen en Bantoes. Deze niet-blanke sprekers hebben in het verleden bijgedragen aan de groei van het Afrikaans: zonder hen zou er geen Afrikaans bestaan, maar slechts een overzeese variant of een dialect van het Nederlands.’ De kleurlingen zijn in dezen het belangrijkst. Hun voorouders, Kaapse Hottentotten en vroegere slaven, hebben zich het Nederlands eigen moeten maken en daarbij is het een en ander ‘misgegaan’.

Van de Hottentotten kennen wij bijvoorbeeld uit 1672 de volgende uiting: 't Za lustigh, duijtsman een woordt Calm, ons V Kelum: ‘Hé, rustig! Als jullie Nederlanders één woord zeggen, zullen we je kelen.’ In het pidgin- Nederlands van de slaven en de Hottentotten treffen we al vroeg typisch Afrikaanse woorden aan, zoals ons ‘wij’, die ‘de, het’, doodmaak ‘doden’, etc. De woordvolgorde gaat steeds meer op die van het Nederlands lijken, maar wordt gecombineerd met typisch Afrikaanse verschijnselen zoals ons het ‘we hebben’. We hebben hier te doen met halfgelukte tweede-taalwerving. Dit gebroken Nederlands heeft, verbonden met het dialectische Nederlands van de blanken, het Afrikaans opgeleverd. Via het gebroken Nederlands kunnen dan ook structuren uit het Hottentots en uit het Pasar Maleis en het Creoolse Portugees van de slaven in het Afrikaans gedrongen zijn.

Nauwelijks Nederlands dialect

Van dit alles vinden we in prof. Paardekoopers artikel weinig terug. Het opent met een trits Nederlandse dialecten, noemt mogelijke invloeden vanuit het Engels, maar weet bij mogelijke structurele invloeden vanuit niet-Europese talen alleen maar vereenvoudigingen te noemen (behalve iets over dubbele ontkenning later in het artikel). Ik vind deze werkwijze nogal onevenwichtig, te meer omdat veel te veel aan Nederlandse dialecten wordt toegeschreven. Paardekooper wijst terecht op het werk van Kloeke, die heeft laten zien dat het Afrikaans typisch (zuidelijk) Zuidhollandse trekken vertoont (boompie, mannetjie, nuut ‘nieuw’, kuns ‘koeien’, etc.). Als dat dan zo is, moet je voorzichtig worden met andere dialecten, dunkt me. Maar nee, de verstemlozing van v en z wordt aan een scheepslading Amsterdamse weesmeisjes geweten, en het Zeeuws zou woorden als ons ‘wij’ en iewers ‘ergens’ geleverd hebben. Nu was ievers vroeger ook Hollands, dus dat bewijst niets. En voor het overige: zou dit niet halfgelukte tweede-taalwerving kunnen zijn? Al in de vroegste pidginzinnen treffen we ons ‘wij’ aan, samen met een verward gebruik van jij en jou: tot jou Husing de dubbeltjies betaalt hemme ‘tot jij aan Husing het geld (terug)betaald hebt’. Ons is blijven hangen. Jij en jou zijn weer genormaliseerd, maar in het niet-standaard-Afrikaans van de Hottentotten vinden we nog hy se perd ‘zijn/haar paard’ (ook: hom perd).

Meer vreemdtalige invloed

Ook de vereenvoudiging van de werkwoorden (jy kom, ons kom, hulle het gesing) kan gezien worden als een kwestie van halfgelukte tweedetaalverwerving: ze is niet een zaak van vreemdtalige invloed, zoals Paardekooper schijnt te denken. Echt vreemdtalige invloed blijkt uit Moenie (jy) vir my slaan nie ‘Sla (jij) mij niet’. Moenie en vir zijn Creools-Portugees; nie is waarschijnlijk Hottentots.

Prof. Paardekooper beweert over dialecten in het Afrikaans dat ‘(...) er vooral onder niet-blanken afwijkende vormen van het Afrikaans in gebruik zijn die waarschijnlijk een oudere fase vertegenwoordigen van de taal aan de Kaap en die dus meer Nederlands dialect laten zien.’ Alles in deze uitspraak klopt, behalve die ene bijzin met ‘dus’. Standaard-Afrikaans is een vernederlandste variant van het Afrikaans, en daarom ‘jonger’ dan niet-standaard-Afrikaans. Niet-standaard-Afrikaans heeft weinig met Nederlands dialect gemeen.

Invloed van apartheid

Ten slotte nog het volgende. Prof. Paardekooper schetst ons in zijn stukje een bijna paradijselijk beeld van een Zuid-Afrika waar je zowat overal met je ABN terecht kunt. Alleen een paar vervelende Engelstaligen gooien wat roet in het eten. Laat ik dan voor

[p. 25]

de lezers van Onze Taal eens een bekende uitspraak van zwarte Zuidafrikanen citeren: I don't speak that fascist language. Al bestaan er geen fascistische talen, de boodschap is duidelijk. Grote groepen zwarten keren zich van het Afrikaans af. De enige taal van Zuidafrikaanse bodem die door meer dan één ras gesproken wordt, dreigt daardoor vermalen te worden. Dankzij de apartheid.

Afrikaans is de officiële naam van de in Zuid-Afrika uit hoofdzakelijk Nederlandse elementen gegroeide taal. Het werd in 1925 als tweede officiële taal erkend, gelijkgerechtigd met het Engels.